معرفی کامل خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

در آغاز سده شانزدهم میلادی در شمال غرب ایران، شاه اسماعیل به قدرت رسید و پایه های دولت صفوی را استوار کرد. نوادگان و پیروان او خود را وابسته به طریقت شیخ صفی الدین اردبیلی می دانستند؛ عارف نامداری که سه قرن پیش از صفویان درگذشت اما حرمت و نفوذ اجتماعی اش همچنان پابرجا ماند. میراثی که اینجا معرفی می شود، همان مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است؛ از دیدنی ترین جاذبه های شهر اردبیل.

این مجموعه آرامگاه شیخ صفی، شاه اسماعیل و جمعی از بزرگان عصر صفوی را در خود جای داده است. نام مجموعه از این صوفی گرفته شده و امروزه به عنوان یک اثر ثبت شده ایران در فهرست یونسکو شناخته می شود.

زندگی نامه شیخ صفی الدین اردبیلی

صفی الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی، نیای بزرگ خاندان صفویه، در سده سیزدهم میلادی (۶۵۰ تا ۷۳۵ قمری) می زیست. او در روستای کلخوران اردبیل دیده به جهان گشود و پایان عمرش نیز در همان شهر رقم خورد.

از کودکی به امور دینی گرایش داشت؛ در جوانی قرآن را از بر کرد و به فراگیری دانش های روز پرداخت. زهد و ریاضت، او را به شخصیتی علمی و عرفانی در روزگار خود بدل ساخت.

شیخ صفی شاگرد و داماد شیخ زاهد گیلانی بود؛ قطبی تاثیرگذار در میان صوفیان ایرانی. شیخ صفی از استاد سنی مذهب خود مشرب زاهدیه را آموخت و به جانشینی او برگزیده شد. سپس به عنوان پیشوای معنوی عصر خود، آن طریقت را دگرگون و به «صفویه» تبدیل کرد. او خانقاه صفوی را در اردبیل بنیان گذاشت و پیرامونش مریدان فراوانی گرد آمدند.

نسب نامه و تبار شیخ صفی

گروهی از مورخان، نسب صفی الدین را با ۱۹ واسطه به امام موسی کاظم(ع) می رسانند.

برای شناخت تبار پادشاهان صفوی که نزدیک دو قرن بر ایران حکومت کردند، اینفوگرافیک شجره نامه آنان را بر اساس داده های ویکی پدیا آماده کرده ایم:

شاه اسماعیل؛ نوه معنوی شیخ صفی الدین

شیخ صفی الدین نزدیک هفت قرن پیش، یعنی تقریبا ۳۰۰ سال پیش از تولد شاه اسماعیل، در اردبیل زاده شد. شاه اسماعیل از خردسالی با آموزه های صوفیانه پرورش یافت و در شش سالگی به مقام صوفی اعظم رسید. در ۱۳ سالگی که به اردبیل و کنار بقعه شیخ صفی بازگشت، حدود هفت هزار پیرو داشت.

در زمانی که تاخت و تاز بیگانگان و نفوذ سیاسی آنان قدرت ایران را فرسوده بود، شاه اسماعیل کشور را یکپارچه کرد. پس از سده ها آشفتگی سیاسی، صفویان به قدرتمندترین دولت ایران بدل شدند.

او پهنه های گوناگون ایران را گرد هم آورد؛ سرزمین هایی که از روزگار مادها جزئی از قلمرو ایران به شمار می رفتند، از آذربایجان تا ارمنستان و گرجستان و قفقاز شمالی، و از کویت و عراق تا افغانستان و بخش هایی از ازبکستان امروزی، پاکستان، سوریه، ترکیه و ترکمنستان، به دست او متحد شد و ایران دوباره قدرت گرفت.

به احتمال زیاد شیخ صفی در آغاز سنی مذهب بوده است اما جانشینان و نوادگان او به تشیع گرویدند. شاه اسماعیل مذهب رسمی ایران را شیعه اعلام کرد؛ تصمیمی که به تقویت هویت ملی و انسجام سرزمینی انجامید و بسیاری آن را اقدامی سیاسی و سنجیده برای اقتدار ایران می دانند.

شاه اسماعیل شاعری پرکار نیز بود و به فارسی و آذری شعر می سرود. تخلص او «ختایی» بود.

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

خانقاه در سنت صوفیان محل خلوت، سیر و سلوک و گردهمایی معنوی است. برخی خانقاه ها تنها عبادتگاهی کوچک بودند و برخی دیگر مجموعه ای از بناها با کارکردهای گوناگون. بقعه ثبت جهانی شیخ صفی الدین مجموعه ای چندبخشی با کاربری های متفاوت است؛ از جمله:

• مسجد، آرامگاه، کتابخانه، درمانگاه، آب انبار، آشپزخانه، نانوایی و اتاق های اداری.

مردم این مجموعه را یکجا «بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی» می نامند. افزون بر ارزش تاریخی، از منظر معماری ایرانی نیز جایگاه ویژه ای دارد و در هنر معماری اسلامی دوره صفوی نقطه عطف به شمار می رود.

پاره ای از اجزای بنا در زمان حیات شیخ ساخته شد. خانقاه و خانه او نیز در همین محدوده قرار داشت و بر اساس وصیتش پیکرش در اتاقی کنار خلوتخانه، باغچه و حوضخانه به خاک سپرده شد. از آن پس این مکان در میان مردم حرمت یافت. بعدها برخی بزرگان صفوی از جمله شاه اسماعیل اول و جمعی از شهیدان نبردهای شیروان و چالدران در اینجا دفن شدند. در دوره شاه تهماسب اول مجموعه گسترش یافت و این روند تا پایان عصر صفوی ادامه داشت.

برپایی خانقاه و مجموعه بقعه از سده شانزدهم میلادی آغاز شد و تا قرن هجدهم و پایان حکومت صفویان تداوم یافت. این مجموعه نمونه ای برجسته از هنر و معماری ایرانی است و الگوی بسیاری از خانقاه های پس از خود شد.

در ادامه مروری کوتاه بر فضاهای مهم این مجموعه داریم.

سردر اصلی ورود

امروز ورودی حیاط بقعه در ضلع غربی میدان عالی قاپو (آلا قاپی) با دری بزرگ و دولنگه از چوب قرار دارد. در گذشته ورودی دیگری با سردر کاشی کاری دوره شاه عباس دوم در سمت شمال میدان بوده که به «سردر عباسی» شهرت داشت. سال ۱۳۲۱ خورشیدی اداره باستان شناسی وقت آن ورودی را مسدود و کاشی هایش را به انبار بقعه منتقل کرد.

حیاط نخست

پس از ورود، حیاطی فراخ و سرسبز پیش روی بازدیدکننده قرار می گیرد که راه را به درون بنا می نمایاند. دو حوض در این حیاط دیده می شود که به احتمال زیاد از دوره صفوی برجای مانده اند. جداره ها با طاق و طاقچه آراسته شده اند.

چله خانه

این بخش اکنون مخروب است؛ اما از نامش پیداست که روزگاری محل خلوت و چله نشینی صوفیان بوده. این فضا پس از دوره صفوی آسیب دید و مدتی به جایگاه قربانی تبدیل شد.

حیاط قندیل خانه

صحن اصلی مجموعه همین حیاط است. کف آن را سنگ های صیقلی پوشانده و در میانه حوضی دوازده پر قرار دارد؛ ارجاعی محتمل به دوازده امام شیعه یا دوازده طایفه قزلباش. در گذشته چاهی کنار حوض آب آن را تامین می کرد که امروز پوشانده شده است. در ضلع غربی، سردر عباسی و دیواری با کاشی کاری معرق دیده می شود که به حجره های کوچک دوطبقه می رسد؛ حجره هایی که احتمالا جای چله نشینی بوده اند.

فضای قندیل خانه

قندیل خانه قلب خانقاه است و جایگاه تلاوت و تفسیر قرآن بود. نام آن از قندیل هایی می آید که روشنایی فضا را تامین می کردند. سقف کهن قندیل خانه ویران شد و گنبد کنونی به دوره قاجار تعلق دارد.

در گذشته فرشی نفیس با نام «فرش شیخ صفی» کف فضا را می پوشاند و انعکاس آن با سقف زرین، فضایی افسونگر می ساخت. لطیف کریمف پژوهشگر روس با شواهدی آن را شاهکار بافندگان تبریز می داند و معتقد است استاد مقصود کاشانی در سال ۹۴۶ قمری آن را رفو کرده و نام خود و تاریخ کار را در حاشیه بافته و به مقبره وقف کرده است.

قالی شیخ صفی در سال ۱۸۹۳ میلادی توسط شرکت رنگلر در تبریز خریداری شد و سپس به وینسون رابینسون و آنگاه به موزه ویکتوریا و آلبرت رسید؛ اکنون با عنوان «فرش اردبیل» در لندن نگهداری می شود.

مسجد جنت سرا

در شمال صحن اصلی، سرایی با درهای ارسی بزرگ به جنت سرا راه می دهد. مسجد جنت سرا فضایی هشت ضلعی و گسترده بدون محراب است که گویی محل گردهمایی درویشان و آیین سماع بوده. در گذر زمان دگرگونی هایی در آن رخ داده که جزئیاتش روشن نیست. احتمال می رود ابتدا روباز بوده و در دوره شاه عباس سقف یافته است. سقف دوره قاجار نیز فرو ریخت و پس از آن گنبد آجری کنونی ساخته شد که بزرگ ترین گنبد مجموعه است.

چینی خانه

یکی از کهن ترین بخش ها، چینی خانه است که حتی پیش از قندیل خانه و جنت سرا ساخته شده. در آغاز کارکرد جمع خانه و محل نشست درویشان داشته و در زمان شاه عباس اول تبدیل به مخزن کتاب ها و چینی های درباری شد. ظروف چینی به سفارش شاه عباس و به دست هنرمندان چینی ساخته شد و همگی مهر «وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس» دارند. بخشی از این گنجینه اکنون در موزه سن پترزبورگ نگهداری می شود. در دوره پهلوی اول، اندک اشیای باقی مانده به موزه ایران باستان منتقل شد و سپس شماری از آنها به بقعه بازگردانده شد و امروز در موزه شیخ صفی نگهداری می شود.

مقبره شاه عباس اول

این اتاق کوچک به ابعاد ۲.۵ در ۳.۵ متر از شاه نشین قندیل خانه راه دارد. سقف آن گنبدی پیلپوش است و در انتها قوس ها شکل ستاره می سازند. دیوار و سقف با گل و بته های رنگین و زرنگاری مزین شده اند. بر گردن گنبد، نام ائمه اطهار(ع) با خط ثلث درهم بر کاشی سفید نقش بسته است. بر فراز گنبد پنج شمشیر نصب است؛ نمادی از پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را در راه پادشاهی یاری کردند. تا ارتفاع حدود ۱.۷ متر دیوارها با کاشی های لاجوردی موسوم به «گازماگازی» روکش شده که با آب طلا نقش گرفته اند.

بر مزار شاه اسماعیل صندوقی نفیس از چوب نهاده اند که به گفته منابع هدیه همایون شاه گورکانی است. این صندوق آراسته به عاج، چوب آبنوس و ابریشم سرخ است.

مدفن شیخ صفی و گنبد الله الله

برج آرامگاه شیخ صفی هسته مرکزی مجموعه است و گنبدی بر فراز آن نشسته که به «گنبد الله الله» شهرت دارد؛ چرا که واژه الله با کاشی بر بدنه برج تکرار شده است.

برج دو ورودی شمالی و جنوبی داشته که با ساخت قندیل خانه و اتصال آن به برج، ورودی شمالی بسته شد. در جنوبی که به «قبله قابوسی» یا «در قبله» معروف است زمانی مدخل اصلی بوده و بعد از ساخت قندیل خانه کم استفاده شد. به گمان قوی آرامگاه در سده های هشتم و نهم قمری یا بی گنبد بوده یا گنبدی مخروطی داشته و در عصر صفوی گنبد کنونی بر آن افزوده شده است.

فضای داخلی هشت ضلعی است و قبر شیخ در میانه قرار دارد. صندوقی چوبین و نفیس بر مزار اوست که در گذشته با جواهر آراسته بود. در جنوب مزار شیخ، قبر شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل با صندوق چوبی دیده می شود و آرامگاه شماری از بزرگان تصوف نیز در همین فضا قرار دارد.

حرم خانه

این بخش در شرق شاه نشین قندیل خانه جای دارد و چون محل دفن همسر شیخ صفی و محارم خانواده بوده «حرم خانه» نام گرفته است. بنا به دستور خود شیخ، این فضا برای دفن همسر و دختر او و نیز همسر شیخ زاهد گیلانی ساخته شد. ده قبر در این مکان دیده می شود. بر اساس عکس های قدیمی گنبد حرم خانه دست کم تا سال ۱۳۱۵ پابرجا بود اما بعدها فروریخت و در سال ۱۳۳۶ گنبدی تازه برپا شد.

شهیدگاه

فضایی باز که در گذشته گسترده تر بود و محل خاکسپاری عموم مردم به شمار می آمد «شهیدگاه» نام دارد. در دوره شاه اسماعیل اول پیکر کشته شدگان نبرد شیروان در اینجا به خاک سپرده شد.

آمیختگی هنر و تاریخ در بقعه شیخ صفی

در این مجموعه، جلوه های دینی و زیبایی شناسی درهم تنیده اند و بناهایی کم نظیر پدید آورده اند. کاشی های لاجوردی، سقف های زرنگار و برنامه ریزی دقیق فضاها برای کاربری های متنوع، مجموعه را به نمونه ای منحصربه فرد در معماری تبدیل کرده است.

معماری دوره صفوی بر شانه های میراث ایلخانی و تیموری ایستاده؛ بنابراین تاثیر آن سنت ها آشکار است. تزیینات چشم نواز و فضاهای درونی فراخ در خانقاه و بقعه شیخ صفی نشانی از رویکرد تازه معماری در این عصر است.

بازتاب های دینی، فرهنگی و اجتماعی صفویان به شکل گیری این زبان معماری انجامید و بقعه های صوفی پس از آن به شدت از این شیوه الهام گرفتند.

خانقاه و مجموعه شیخ صفی گنجینه ای ارزشمند است که هر مسافر شمال غرب ایران بازدید از آن را در برنامه خود می گنجاند؛ تالارهایی گنبددار که روزگاری میزبان شاهان، شاهزادگان و صوفیان بود.

نشانی بقعه شیخ صفی الدین کجاست؟

برای دیدار از این مجموعه کافی است به میدان عالی قاپوی اردبیل بروید یا از موقعیت مکانی زیر برای دسترسی استفاده کنید:

سوالات رایج درباره بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

اگر پاسخ پرسش شما در فهرست زیر نیست، آن را در بخش دیدگاه ها بنویسید تا در کوتاه ترین زمان پاسخ دهیم.