آداب و رسوم ایرانی مجموعهای از سنتها، آیینها، جشنها و گردهماییهایی است که به مناسبتهای گوناگون در سراسر کشور برگزار میشود. از آیینهای سالانهای مانند نوروز، چهارشنبهسوری و شب یلدا تا جشنهای ماهانه چون تیرگان، مهرگان و سپندارمزگان؛ از زیارتهای کهنی مانند پیر چکچک و پیر شالیار و نیایش در قرهکلیسا تا مراسم مشهد اردهال و غسل منداییان در کارون، و همچنین آیینهای محلی نظیر بیلگردانی و جشن شکوفه؛ همگی بخشی از میراثی هستند که از نیاکان به ما رسیده است.
ایرانیان از روزگار باستان برای پاسداشت سنتها مناسبتهای ویژهای را جشن میگرفتند. برخی گردهماییها رنگ و بوی سوگ یا یادبود داشت و برخی دیگر به شکرانه و شادمانی اختصاص مییافت. افسانهها و اسطورهها الهامبخش بسیاری از این آیینها بودهاند؛ از نوروز و تیرگان تا مهرگان، یلدا و سده. در این نوشتار، به مرور برجستهترین نمونههای این سنتها میپردازیم.
نمایش
چکیدهای از آیینها و سنتهای ایرانی
با مرور آیینهای دیرینه و امروزین ایران، میتوان گردهماییها را به چند دسته کلی تقسیم کرد: جشنهای باستانی و اسطورهای، آیینهای فصلی و ماهانه، رسوم محلی و منطقهای، مراسم مذهبی، جشنهای ملی و حکومتی و نیز آیینهای خانوادگی.
در ادامه بهصورت موجز، رایجترین آداب و رسوم امروز ایران را معرفی میکنیم.
جشنها و آیینهای کهن، اسطورهای و فصلی
بسیاری از ایزدان ایران باستان با پدیدههای طبیعی پیوند داشتند و مردم دگرگونیهای طبیعت را بهانه نیایش میدانستند. گردش روز و شب و تغییر فصلها جایگاهی ویژه در تقویم داشت. جشنهایی چون نوروز و تیرگان که برخی تا امروز ماندهاند و برخی به فراموشی رفتهاند، نمونههایی از این میراث هستند. در ادامه چند جشن نامدار را مرور میکنیم.
آیین چهارشنبهسوری
در ایران کهن چند جشن آتش برگزار میشد: سده، چهارشنبهسوری، آذرگان و شهریورگان.
چهارشنبهسوری در گذشته «جشن سوری» نام داشت و پنج روز پایانی سال را دربرمیگرفت. کهنترین اشاره مکتوب به این آیین در «تاریخ بخارا» آمده و از برگزاری آن در عهد سامانیان سخن میگوید.
این جشن در گذر زمان دگرگون شده است. در گذشته برای دورکردن نحوست و استقبال از روشنایی، آتش میافروختند و باور داشتند در این شب فروهر نیاکان به زمین فرود میآیند. کنار آتشافروزی، رسمهای دیگری نیز رواج داشت:
- در برخی نواحی کوزه آب خانه را از بلندی میانداختند و میشکستند یا جاروی یکساله را میسوزاندند تا نو کنند.
- برای بزرگداشت درگذشتگان، بر بامها آتش میافروختند.
- در «شالاندازی»، پسران از روزن سقف شال میانداختند و صاحبخانه به نشانه شادی در آن آجیل و شیرینی و تخممرغ رنگی میگذاشت.
- قاشقزنی، همانند شالاندازی، با پوشاندن چهره و زدن قاشقها بر ظرف و گرفتن هدیه از خانهها انجام میشد.
- پخش آجیل مشکلگشا به نیت برآوردهشدن خواستهها مرسوم بود.
- فالگوش ایستادن: پنهانی به گفتوگوها گوش میدادند و مضمون شنیدهها را به فال خود تعبیر میکردند.
فروردینگان (جشن پایان سال)
این آیین دهروزه، پنج روز آخر اسفند و پنج روز نخست فروردین را دربرمیگیرد و پیوند نزدیکی با نوروز و جشن ماهانه فروردینگان دارد.
فروردینگان جشن فرود آمدن فروهرها و روانهای پاک است. خانهتکانی، افروختن آتش و تدارک خوراکیهای ویژه برای پذیرایی از فروهر نیاکان از رسوم آن بوده است. برخی پژوهشگران چهارشنبهسوری را بازماندهای از همین آیین میدانند.
نوروز؛ شکوفایی سال نو
ابوریحان بیرونی نوروز را «پیشانی سال» نامیده است. این جشن باستانی کمنظیر، هنگام برابری تقریبی شب و روز در اعتدال بهاری برگزار میشود؛ زمانی که یکی از همان روزها را نخستین روز سال خورشیدی برگزیدهاند.
روایتهای اسطورهای متعددی درباره پیدایش نوروز وجود دارد؛ از جمله پیروزی جمشید بر تیرگی و بازگرداندن برکت به زندگی مردم. تداوم نوروز، بیگمان به همزمانیاش با نو شدن طبیعت و سال نو گره خورده است.
از عهد صفوی به بعد، روز نخست فروردین با رویدادی مذهبی نیز پیوند خورده و رنگی دینی یافته است.
نوروز در دربار شاهان
داریوش در نوروز راهی بابل میشد و به خدای بابلیان ادا احترام میکرد. شاهان هخامنشی در ایوانها مینشستند و نمایندگان ملل هدایا پیشکش میکردند.
از دوره اشکانی آگاهی اندکی داریم، اما میدانیم همچون مهرگان، نوروز در دربار و میان مردم برگزار میشد. در عصر ساسانی نوروز با شکوه فراوان برپا بود؛ موبد موبدان با جام زرین و نمادهایی چون سبزه و سلاحها به حضور شاه میآمد و سپس هدایا تقدیم میشد.
پس از اسلام، جلال گذشتهاش کمرنگ شد، اما در عهد عباسیان با توجه به ایرانیان، آیین نوروز دوباره رونق یافت.
رسوم و آداب نوروزی
از دیرباز آداب نوروز در ایران رواج داشته و برخی جزئیات آن در گذر زمان تغییر یافته است. نمونههایی از این رسوم:
- خانهتکانی: زدودن گرد و خاک و آراستن خانه در پنج روز پایانی سال.
- یاد نیاکان: افروختن آتش بر بامها و نهادن شمع و شیرینی؛ امروز نیز زیارت اهل قبور در پنجشنبه آخر سال رایج است.
- افروختن آتش: بنا به «آثارالباقیه»، نخستینبار هرمز دلیر، نوه اردشیر بابکان، این رسم را برپا کرده است.
- آبپاشی: در روز نخست به نشانه پاکی بر هم آب میپاشیدند؛ بعدها به گلابافشانی بدل شد.
- عیدیدادن: بزرگترها به کوچکترها هدیه میدهند؛ در ساسانیان شکر عیدی معمول بود.
- سبزه: سبزکردن چند دانه غله بر هفت ستون یا بهصورت محدودتر امروزین.
- هفتسین: چیدن سفرهای با هفت نماد گیاهی: سیر، سماق، سمنو، سبزه، سیب، سرکه و سنجد؛ و نهادههایی دیگر. پس از اسلام، قرآن نیز بر سفره مینشیند.
- تبریکنامه: فرستادن نامه منظوم یا منثور برای شادباش؛ امروزه کارتهای کاغذی و الکترونیکی ادامه همان رسم است.
- سیزدهبهدر: گذران روز سیزدهم فروردین در طبیعت به پاسداشت زمین.
جشن نیلوفر
از این آیین کهن جز آنچه در «آثارالباقیه» آمده اطلاعات اندکی در دست است. نیلوفر (لوتوس) در ایران باستان نماد آناهیتا، ایزدبانوی آب، و پاکی است و بر ظروف و نقوش هخامنشی بسیار دیده میشود. گمان میرود جشنی که در فراهان و محلات با نام «اول تووستونی» در آغاز تابستان برگزار میشود، یادگار همین آیین باشد.
شب یلدا
۳۰ آذر بلندترین شب سال است و گرامیداشت آن سه بنیاد دارد:
- در باور ایرانیان باستان، زایش خورشید و ایزد مهر در این شب است.
- پس از این شب، روزها رفتهرفته بلندتر میشوند.
- پایان برداشت محصولات و آغاز استراحت کشاورزان در همین زمان است.
واژه «یلدا» سریانی و بهمعنای زایش است. با گسترش مهرپرستی در اروپا، رومیان این شب را «نوئل» پاس داشتند و بعدها مسیحیان آن را با میلاد مسیح برابر گرفتند. ایرانیان با شبنشینی و شادی، پیروزی نور بر تاریکی را جشن میگیرند. از اول دی تا دهم بهمن «چله بزرگ» است و آغاز آن، شب یلدا؛ سده پایان این چله بهشمار میآید.
آیین سده
در شاهنامه آمده هوشنگ، پادشاه پیشدادی، هنگام شکار با پرتاب سنگ، جرقه و آتش را کشف کرد و آن روز «سده» نام گرفت. از آن پس هر سال این جشن برای پاسداشت آتش برگزار شد. ابوریحان نوشته است: «سده آبانروز از آبانماه است؛ شب آن آتش میافروزند و به شادی میگذرانند.»
درباره وجه تسمیه سده روایتها متفاوت است: یا پنجاه روز و پنجاه شب تا بهار مانده، یا صد روز از زمستان گذشته است، یا بهمعنای «زایش» در زبان زرتشتی است و چهل روز پس از یلدا را پاس میدارد. پس از اسلام، رونق آن کاسته شد و امروز بیشتر زرتشتیان آن را برگزار میکنند. در تاریخ پس از اسلام، مرداویج دیلمی سدهای باشکوه در اصفهان برافروخت و در دوره پهلوی نیز برای احیای آن کوشش شد. سده آیینی فرا دینی است و همگان گرد آتش به پایکوبی و پذیرایی میپردازند.
جشنهای ماههای سال در ایران باستان
ایرانیان شادی را ارج مینهادند؛ چنانکه در کتیبههای هخامنشی شکر نعمت شادی آمده است. افزون بر جشنهای نامبرده، هر ماه آیینی ویژه داشت:
فروردینگان
فروردینروزِ ماه فروردین (نوزدهم) به پاس روان درگذشتگان گرامی داشته میشود؛ با پاکیزهسازی خانه، خوراکیهای ویژه و معطر کردن فضا.
اردیبهشتگان
روز سوم اردیبهشت «اردیبهشت» نام دارد؛ جشنی گرهخورده با گل و گیاه و نیکویی اخلاق که به «گلستان» نیز شهرت داشته است.
خردادگان
روز پنجم ماه خرداد، جشن «کمال و بیمرگی» و نماد آب؛ با آیینهایی چون تنشویی در آب و لایروبی قناتها. خرداد با آناهیتا و گل سوسن پیوند دارد.
تیرگان
ماه تیر به تیشتر، ایزد باران، منسوب است. روز سیزدهم تیر، جشن آبریزگان برپا میشد. روایت مرزبندی ایران و توران با تیر آرش نیز به این روز پیوند دارد. مهمترین رسم آن آببازی و رفتن کنار آبهای روان بود.
امردادگان
«امرتات» بهمعنای نامیرایی است. روز هفتم ماه، همنام با ماه امرداد، جشن میگرفتند. برخی آن را همسنگ جشن نیلوفر دانستهاند؛ گل زنبق نماد این ماه است.
شهریورگان
روز چهارم شهریور با افروختن آتش و همزمانی با فراغت کشاورزان از برداشت همراه بود. سفارش به عدل و داد، بهویژه برای حاکمان، از مضامین این جشن بود.
مهرگان
مهرگان جشن آغاز پاییز است؛ شانزدهم مهر تا بیستویکم ادامه دارد. در اسطورهها، پیروزی فریدون بر اژیدهاک در این روز رخ میدهد. مهر (میترا) ایزد پیمان و راستی است و این جشن بزرگداشت اوست.
آبانگان
روز دهم آبان مردم با جامههای سفید به کنار آبهای روان میرفتند و «آبانیشت» میخواندند. آبان با آناهیتا، ایزدبانوی آبها، پیوند دارد و در روایتها روز لایروبی رودها و جویها نیز هست.
آذرگان
روز نهم آذر، جشن آذرگان برای بزرگداشت آتش برگزار میشد: پاککردن آتشدانها، افزودن هیزمهای خوشبو و مشورت درباره کار و زندگی در آتشکدهها.
دیگان
در دیماه سه روز (دوم، نهم و هفدهم) جشن میگرفتند. گردآمدن پیرامون سرو، نماد پایداری، و پرهیز از دروغ و خشونت از ویژگیهای آن بود.
بهمنگان
روز دوم بهمن با پخت آش ویژه شامل بهمن سرخ و سفید و دیگر گیاهان همراه بود. مردم جامه نو میپوشیدند، مو و ناخن کوتاه میکردند و برای گردآوری گیاهان دارویی به دشت میرفتند؛ ذبح حیوانات در این روز روا نبود.
سپندارمزگان
این جشن در تقویم یزدگردی روز پنجم اسفند و در تقویم امروز ۲۹ اسفند است؛ پاسداشت زن، زمین و مهر. بانوان جامه نیکو میپوشیدند، هدیه میگرفتند و کار خانه در این روز با مردان بود.
آیینها و گردهماییهای دینی در ایران
کوروش بزرگ به رواداری دینی شهره بود؛ با احترام به خدایان بابل و آزادی یهودیان. این روحیه در تاریخ ایران استمرار یافته و همزیستی مسالمتآمیز ادیان و اقوام، رنگارنگی آیینها را به یکی از جاذبههای کشور بدل کرده است. چند نمونه:
پیر چکچک
این زیارتگاه در ۶۲ کیلومتری شمالشرقی یزد است. هر سال در آغاز تیرماه، زائران با پوشش سپید و سرپوش به نیایشگاه میروند، شمع روشن میکنند، نذر میدهند و خوراک نذری میپزند و تقسیم میکنند. این گردهمایی فرصتی برای دیدارها، بازیهای آیینی و آبپاشی نیز هست.
پیر شالیار
آیین مشهور اورامانات که دوبار در سال برگزار میشود: بهمنماه به یاد سالگرد پیوند پیر شالیار و بهارخاتون، با قربانی و موسیقی و رقصهای محلی؛ و اوایل اردیبهشت، گردهمایی بر مزار پیر با دفزنی و شکستن نمادین سنگ برای اعلام پایان سرما و آغاز کشت.
نیایش در قرهکلیسا
قرهکلیسا (تادئوس مقدس) در نزدیکی ماکو قرار دارد و ارمنیان هر سال پس از نیمه اوت، دستکم سه روز برای نیایش، سرود، جشن و آیینهای سنتی در آن گرد میآیند. بنابر روایتها، تادئوس از حواریون بوده و در این مکان به خاک سپرده شده است.
قالیشویی در مشهد اردهال
مردم کاشان و پیرامون اردهال سالی یکبار یاد یکی از نوادگان امام پنجم را با آیینی ویژه زنده میدارند: شستن قالی در چشمه کنار زیارتگاه، چرخاندن چماقها به نشانه نفی دشمنان و برگزاری پیکنیک و خرید. این مراسم در میان آیینهای ایرانی یگانه است.
غسل آیینی منداییان
منداییان، پیروان حضرت یحیی(ع)، دینی کهن با پایگاه امروزین در ایران و عراق دارند. غسل در آب جاری از ارکان آیین آنهاست و به همین سبب کنار رودها، بهویژه کارون، سکونت دارند. در پایان تیرماه، همزمان با سال نو مندایی، غسل همگانی انجام میشود. دین مندایی تبلیغی نیست و موروثی بودن آن، در کنار دشواریها، موجب کاهش جمعیتشان شده است.
نمونههایی از سنتهای رایج ایرانی
سنتهای ایرانی به دو گروه ملی و قومی تقسیم میشوند. تعدد اقوامی چون فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ و عرب سبب تنوع رسوم شده است. بسیاری از این آیینها بهواسطه رسانهها در جهان نیز شناخته و گاه پذیرفته شدهاند. در ادامه چند نمونه ملی رایج را میبینید:
محافل خانوادگی و دورهمیها
محفلنشینی و مهمانی ریشهای دیرینه دارد. از حدود پانصد سال پیش، مردان در قهوهخانهها گرد میآمدند؛ هرکدام زیر «توق» مینشستند و برای کوچکترها حکایت میگفتند؛ واژه «پاتوق» امروز از همان ریشه است.
تعارف در فرهنگ ایرانی
اخلاقمداری ایرانیان به شکلگیری تعارف انجامیده است؛ از نوبتدادن در خرید تا تعارفهای مالی مانند «قابلی ندارد» و پاسخ «صاحبش قابل دارد» برای رعایت حق طرف مقابل.
پشتنکردن به دیگران
اگر نشستن یا ایستادن بهگونهای باشد که پشت به دیگری شود، غالباً عذرخواهی میکنند. در نگارگریهای کهن نیز حلقهنشینی و رویبههمبودن مهمانان دیده میشود.
اسپند دودکردن
باور به چشمزخم سبب رواج دودکردن اسپند شده است؛ بهویژه شبهای خاص یا در مراسمی چون عروسی. برخی نیز برای آن خواص ضد میکروبی قائلاند.
پنجشنبه آخر سال
این سنت از روزگار ساسانیان و باور به حضور فروهرها برجای مانده است؛ امروز با زیارت اهل قبور و خیرات به نیازمندان انجام میشود.
سور و شیرینی دادن
با هر دستاورد شخصی یا جمعی، شادی با دیگران قسمت میشود؛ از یک جعبه شیرینی تا مهمانی باشکوه، بسته به میزان خرسندی.
آیینهای بومی ایران؛ مراسم ویژه هر ناحیه
برخی آیینها ملیاند و در سراسر کشور با تفاوتهای جزئی اجرا میشوند؛ برخی نیز محلی و برخاسته از باورهای دینی یا فرهنگی هر قوم. پاسداشت این رسوم، رشته پیوند ما با هویت ایرانی است. در کنار نوروز، چهارشنبهسوری و یلدا، هزاران آیین محلی نیز رواج دارد. چند نمونه:
گلغلتان نوزاد در سمنان
آیین شادباش برای نوزاد یکساله همزمان با شکفتن گل محمدی (اواسط اردیبهشت تا پایان خرداد) برگزار میشود: چیدن گلها با صلوات، پیچیدن گلبرگها در پارچه سفید و غلتاندن نمادین نوزاد در آن برای تندرستی؛ آیینی که از دامغان به شهرهای دیگر، از جمله کاشان و گناباد، راه یافته است.
تشتگذاری در اردبیل
از ۲۷ تا ۳۰ ذیالحجه، عاشقان امام حسین(ع) در مساجد گرد میآیند؛ تشتهای مزین مسی/برنزی را با آب پر میکنند و به یاد تشنگی عاشورا میان عزاداران میگردانند. پیشینه آن به صفویان میرسد و روایتی از سیرابکردن سپاه حر توسط امام حسین(ع) را زنده میکند؛ امروز در شهرهای دیگری نیز برگزار میشود.
بیلگردانی نیمور
آیین کشاورزان نیمور در آغاز بهار برای سپاس از آب و آناهیتا؛ جوانان بیلهای بستهشده را میگردانند که در گذشته نمادی از نمایش توان و بازدارندگی در برابر دشمن نیز بود.
جشن تیتی یا شکوفه
در رینه مازندران و در آغاز سال، شکوفهدادن درختان با ساز و رقص محلی، کشتی لوچو، بازیها و خوراکهای بومی جشن گرفته میشود؛ گاه مراسم عروسی یک زوج محلی نیز شور مراسم را دوچندان میکند.
زیارت آرامگاههای مذهبی در نقاط گوناگون
هزاران بقعه در ایران به نام امامزادگان شناخته میشود و زیارتگاه مردم محلی و مسافران است. برخی بناها پیشینهای نزدیک به یک هزاره دارند. همنشینی اقوام و ادیان گوناگون در نقاط مختلف، تنوع آیینهای محلی را در کشور فربه کرده است. ایران از نظر فرهنگ بومی گنجینهای غنی است و ثبت و مطالعه این مراسم برای شناخت و انتقال به نسلهای آینده اهمیت بسیار دارد.
برای مطالعه بیشتر:
- مراسم افطاری؛ پیشینه و انواع این رسم دینی در میان ایرانیان
پرسشهای پرتکرار درباره آداب و رسوم ایران
برای یافتن پاسخ پرسشهای دیگر درباره آداب و رسوم ایرانی، در بخش دیدگاههای همین مطلب با ما در ارتباط باشید. در کوتاهترین زمان پاسخگو خواهیم بود.
آیینهای مهم باستانی ایران کداماند؟
نوروز، چهارشنبهسوری، شب یلدا و سیزدهبهدر از برجستهترین و فراگیرترین آیینها هستند.
کدام آداب و رسوم ایرانی ریشه مذهبی دارند؟
در کنار رسوم ملی، آیینهای مذهبی همچون عزاداری ماههای محرم و صفر، افطاری رمضان، و جشنهای عید فطر و قربان و میلاد پیامبر(ص) و امامان(ع) نیز بهطور گسترده برپا میشوند.
در کدام جشنهای ایرانی آتش برافروخته میشود؟
چهار آیین آتشمحور عبارتاند از شهریورگان، آذرگان، سده و چهارشنبهسوری که در آنها آتش نماد پاکی است.
قدمت نوروز به چه روزگار بازمیگردد؟
تاریخ دقیق آغاز این جشن روشن نیست؛ بسیاری ریشه آن را دستکم تا قرن پنجم پیش از میلاد و روزگار کوروش بزرگ میدانند.
چرایی نامگذاری «یلدا» چیست؟
«یلدا» واژهای سریانی بهمعنای زایش است؛ در باور ایرانیان، زاده شدن خورشید/میترا را نوید میدهد و در میان مسیحیان نیز با میلاد مسیح همافق شده است.
جشنهای برجسته ایران باستان کداماند؟
نوروز، آیینهای آتش (سده، مهرگان، شهریورگان و چهارشنبهسوری)، گاهنبارها و فروردگان از جشنهای مهم آن روزگارند.
برخی آیینهای محلی مشهور ایران کداماند؟
پیر چکچک، مراسم پیر شالیار، نیایش در قرهکلیسا، قالیشویی مشهد اردهال، غسل منداییان، گلغلتان سمنان، تشتگذاری اردبیل، بیلگردانی نیمور و جشن تیتی یا شکوفه از نمونههای شناختهشدهاند.
