موزه رختشویخانه زنجان یکی از سازههای کمنظیر شهری است که در محلی موسوم به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) شکل گرفته. این مجموعه که امروز در فهرست دیدنیهای زنجان میدرخشد، روزگاری جایگاه عمومی شستوشوی لباس بود. تصمیم برای ساخت چنین فضایی، بازتابی از ذوق اجتماعی و فرهنگ مشارکتی مردم این شهر است.
در گذشته، سرمای زمستان شستوشو در فضای باز و کنار مظهر قنات را دشوار میکرد. اهالی زنجان با ساخت فضایی سرپوشیده، شرایطی فراهم کردند تا خانمها با آسودگی و امنیت بیشتر به شستوشو بپردازند. به این ترتیب، «رختشویخانه» بهعنوان یک زیرساخت شهری برای رفاه مردم بنا شد.
نمایش
روایت پیدایش و کارکرد رختشویخانه زنجان
زمان بنیانگذاری این مجموعه به اواخر قاجار و آغاز پهلوی (سال ۱۳۰۷ خورشیدی) بازمیگردد. دو برادر، مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل، آن را در دل بافت تاریخی زنجان ساختند.
مکان بنا در محلهای متراکم و همراستا با حصار کهن شهر قرار داشت. زمین پروژه به همت شهردار وقت، علیاکبر توفیقی، خریداری شد. رختشویخانه بهصورت عمومی و شبانهروزی در اختیار مردم بود و استفاده از آن هزینهای نداشت.
تا امروز نمونهای همارز با این کاربری در دیگر نقاط ایران شناسایی نشده است؛ هرچند در زبان معماری، شباهتهایی با بناهای تاریخی کشور دارد. برای نمونه میتوان به مسجد عباسقلیخان زنجان اشاره کرد.
در دهههای اخیر، پس از مرمت، بنا به «موزه رختشویخانه زنجان» تغییر کاربری داد و اکنون موزهای مردمشناختی است. در آن، زیورآلات، پوشاک محلی بانوان و ابزار سنتی شستوشو به شیوه کهن به نمایش درآمده است.
سیما و شیوه معماری بنا
این مجموعه که روزگاری محل شستوشوی رخت و لباس بود، در مرکز شهر جای داشت تا دسترسی برای همگان آسان باشد. ورودی بنا به کوچههای شهر باز میشد و همسر یکی از معماران، مدیریت و نظارت بر کار رختشویخانه را برعهده داشت.
آب مجموعه از قنات «قلعچه حاجی میر بهاءالدین» تأمین میشد. در هر بخش حوضچههایی قرار داشت که از همین قنات آبگیری میکردند و پاسخگوی نیازهای مختلف بودند.
کلیت فضای موزه به دو بخش عمده تقسیم میشود که هر یک زیرمجموعههای خود را دارند:
1. بخش مدیریت رختشویخانه: این قسمت شامل حیاط و بنای مسکونی به مساحت ۶۰ متر مربع است. واحد مسکونی در جبهه شمالی حیاط قرار گرفته و دو اتاق و یک ورودی دارد. این ورودی، محوطه، سرایداری و فضای شستوشو را به هم پیوند میدهد. حیاط مستطیلیشکل با ابعاد ۱۲ × ۳۳ متر است و فضای سبز و چند درخت در آن دیده میشود.
در این بخش، خزانهای به ابعاد ۵۵.۱۱ × ۱۷ × ۸ متر قرار دارد که همانند تراس، مشرف بر فضای رختشویخانه است و نقش محل مدیریت و شاهنشین را ایفا میکند.
2. فضای اصلی شستوشوی رخت: سالن اصلی با چشماندازی دیدنی، ۶۲ × ۷.۱۳ متر وسعت دارد و بر ۱۱ ستون استوار است. ستونها بهصورت قرینه و دوبهدو چیده شدهاند. میان ستونها ۴ حوضچه و آبروهای گوناگون تعبیه شده که هر کدام کارکرد ویژهای داشتهاند:
- حوضچه ویژه لباسهای بسیار آلوده: برای شستوشوی پوشاک بیماران بهکار میرفت.
- حوضچه لباسهای نسبتاً تمیز: مخصوص آبکشی و پایان کار شستوشو بود.
- حوضچه ویژه شستن ظروف آشپزخانه
- حوضچه آب پاک برای نوشیدن و مصرف تمیز
در انتهای طاقها و دیوار جنوبی سالن، پنجرهای برای گردش هوا تعبیه شده است.
فرصت تماشای موزه رختشویخانه را از دست ندهید
این موزه، برشی از فرهنگ و زیست روزمره مردم در دوره قاجار را پیش چشم میگذارد. با بازدید از آن، تصویری روشن از تاریخ اجتماعی شهر و شیوه مواجهه مردم با نیازهای عمومی به دست میآورید. رختشویخانه از معدود نمونههایی است که همتای مستقیم در ایران ندارد.
اگر با تور یا بهصورت شخصی راهی زنجان میشوید، بازدید از این موزه را در برنامه قرار دهید. «دستی بر ایران» بهعنوان رسانه معرفی جاذبههای گردشگری زنجان، شما را به دیدار از رختشویخانه دعوت میکند.
سؤالات پرتکرار درباره موزه رختشویخانه زنجان
لطفاً پرسش و پاسخهای زیر را مرور کنید و اگر پرسشی درباره موزه رختشویخانه دارید، در بخش دیدگاههای همین مطلب بنویسید تا در کوتاهترین زمان پاسخ داده شود.
نشانی دقیق موزه کجاست؟
🗺️موزه رختشویخانه در مرکز زنجان، خیابان سعدی وسط، خیابان زینبیه واقع شده است.
این ساختمان در چه سالی بنا شد؟
🏺ساخت بنا به سال ۱۳۰۷ خورشیدی و دوران پهلوی اول بازمیگردد.
کاربری نخستین رختشویخانه چه بوده است؟
🧼در گذشته، این مکان فضای عمومی شستوشوی لباسها بود و بیشتر توسط بانوان زنجانی استفاده میشد.
طراحان و سازندگان بنا چه کسانی بودند؟
🛠️دو برادر معمار زنجانی، مشهدی اکبر و استاد اسماعیل، ساخت آن را برعهده داشتند.
در چه زمانی به موزه تبدیل شد؟
🗓️در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، پس از مرمت، به موزه مردمشناسی زنجان تبدیل شد.
امروز چه آثاری در موزه به نمایش است؟
🏺ابزار سنتی شستوشو، پوشاک محلی، تصاویر قدیمی و اشیای مرتبط با زندگی روزمره مردم زنجان نمایش داده میشود.
شاخصههای معماری این بنا چیست؟
🧱وجود حیاط مرکزی، حوضچهها و آبراهههای سنگی که آب قنات را به فضا هدایت میکردند از ویژگیهای آن است.
نقشه و چیدمان فضایی رختشویخانه چگونه است؟
🧭مجموعه شامل سالن اصلی شستوشو، حوضچههای متعدد، اتاقهای خدماتی و ورودی مجزا است.
زمانهای بازدید از موزه چیست؟
🕘بهطور معمول هر روز از ساعت ۹ صبح تا ۵ عصر باز است (پیش از مراجعه، ساعات رسمی اعلامشده را بررسی کنید).
اهمیت موزه رختشویخانه در چیست؟
🕯️این بنا بازتابدهنده فرهنگ جمعی زنان زنجان و نمونهای ارزشمند از معماری کاربردی اوایل قرن چهاردهم خورشیدی است.
