شهر باستانی بم؛ تاریخچه، نقشه و عکس

در میانه‌ی بیابان، آن‌جا که تندباد شن بر دیوارهای خاموش می‌وزد، شهری ماندگار آرام گرفته است؛ بم کهن، گنجینه‌ای که بیش از دو هزاره تاریخ را پاس داشته و امروز در فهرست میراث جهانی یونسکوِ ایران می‌درخشد. این کانون شهری که زمانی بر گره‌گاه راه‌های بازرگانی باستان می‌نشست، از روزگار هخامنشی تا حدود دو سده‌ی پیش پرتحرک و آباد بود.

راز دوام و بزرگی بم از دل خاکش آغاز می‌شود؛ کاریزها، که آب زندگی را به این اقلیم کویری رساندند. در میان باروهای خشتی و برج‌های بلند، ارگ بم همچون قلبی تپنده نشسته است؛ دیدنی‌ای که اکنون از مهم‌ترین جاذبه‌های شهر بم به شمار می‌رود. اگر دنبال پیشینه‌ی این شهر شگرف، نقشه و تصاویر دیدنی آن هستید، ادامه را با دستی بر ایران همراه شوید.

ایرانیان با فن کاریز، بیابان را رام کردند؛ و بم، گواه زنده‌ی این هنر برای زیستن است.

-ویل دورانت

موقعیت شهر باستانی بم کجاست؟

این مجموعه در ۱۹۵ کیلومتری جنوب‌شرق کرمان جای دارد. برای بازدید از شهر و ارگ بم، از نشانی مکانی زیر کمک بگیرید:

جایگاه قرارگیری شهر تاریخی بم

بم در مرز جنوبی دشت لوت و کاسه‌ی کویری جنوب ایران، و در شمال رشته‌کوه‌های محلی بارز، در جنوب‌شرق کشور واقع شده است. اهمیت آن پیش از هرچیز از جایگاه جغرافیایی‌اش و سپس از پیوند با مراکز بازرگانیِ غرب آسیا در دوران باستان می‌آید.

در آغاز، همانند بسیاری از آبادی‌های کویری، شهر با دیوارهای حفاظتی احاطه می‌شد و محدوده‌ی محصورِ آن نزدیک به ۲۰۰ هزار مترمربع بود. فرماندار در حصاری جداگانه و در قلعه‌ای درون محدوده‌ی دیوارشده می‌زیست. این شیوه، امنیت مردم شهرهای کویری را تضمین می‌کرد و بستری برای رشد و فعالیت فراهم می‌آورد. طول باروی پیرامونی ۱۸۱۰ متر و ارتفاع آن میان ۱۵ تا ۱۸ متر متغیر است. ظاهراً ۳۸ برجِ دیدبانی بر این دیوارها نشسته بود و خندقی بیرون آن قرار داشت که در زمان تهدید، با آب پُر می‌شد.

افزون بر شهر محصور و قلعه‌ی مرکزی‌اش، قلعه‌ها و دژهای دیگری نیز جزو آثار فرهنگی و تاریخی بم بوده که امروز از میان رفته‌اند. اکنون در بم، قلعه‌ای از سده‌ی هفتم میلادی در شمال شهر دیده می‌شود که «قلعه دختر» خوانده می‌شود. همچنین زیارتگاه‌هایی از سده‌های یازدهم و دوازدهم میلادی، چون آرامگاه‌های امامزاده اسیری و امامزاده زید، در پیرامون آن باقی است.

اردشیر یکم؛ منسوب به بنیان‌گذاری شهر بم

پیدایش شهر تاریخی بم را به اردشیر یکم، ششمین شاه هخامنشی نسبت می‌دهند؛ بنابراین ساخت آن به سال‌های ۴۶۰ تا ۴۲۴ پیش از میلاد بازمی‌گردد. اردشیر یکم، فرزند خشایارشا، به «بهمن» شهرت داشت؛ شاید «بم» صورت دگرگون‌شده‌ی همان «بهمن» باشد. «بهمن» در زبان باستان به معنای نیک‌اندیش و خوش‌خوی است. روایت کرده‌اند که به سبب راست‌کرداری و خوش‌رفتاری اردشیر در جوانی، این لقب را بر او نهادند.

اردشیر در خاور ایران دژی استوار ساخت و مردم «کجاران» (بم امروزی) را در آن جای داد. درون قلعه، همه‌ی سازوکارهای یک شهر کامل پیش‌بینی شده بود و آن را «ارگ بهمن» می‌خواندند. او دو هدف داشت: ۱) آسان‌سازی دفاع در برابر بیگانگان؛ ۲) ساده‌ترشدن اداره‌ی امور توسط حاکم محلی.

پس از اردشیر نیز پادشاهان ایرانی به بم توجه ویژه‌ای نشان دادند و سازه‌هایی بر آن افزودند؛ به همین سبب، در این مجموعه‌ی باستانی بناهایی از دوره‌های گوناگون دیده می‌شود؛ از جمله مسجدهای ارگ بم که به حکومت‌های پس از اسلام تعلق دارند.

بم در نگاه شاهنامه

در اسطوره‌های ایرانی روایتی از بنیادگذاری بم آمده که فردوسی در داستان «بهمن و فرامرز» بازگو کرده است. در آن، «بهمنِ اسفندیار» در خاور ایران با فرامرز می‌جنگد و پس از پیروزی، قلعه‌ای استوار می‌سازد که «ارگ بهمن» نام می‌گیرد. این بهمنِ داستانی را می‌توان نمادی از اردشیر یکم هخامنشی دانست.

افسانه‌ی کِرمِ هفتواد

افسانه‌ی «هفتواد» نیز نام بم و کجارانِ کهن را در خود دارد و در شاهنامه و «کارنامه‌ی اردشیر بابکان» آمده است.

«هفتواد» یعنی «دارنده‌ی هفت پسر». او در کجاران می‌زیست و هفت پسر و یک دختر داشت. مردم کجاران از راه ریسندگی گذران می‌کردند. روزی دخترِ ریسنده‌ی هفتواد کرمی را درون سیبی یافت، آن را نیک‌فال دانست و در دوک خود گذاشت. کرم هر روز فربه‌تر شد و هفتواد از نیرویش برای تاخت‌وتاز بهره برد تا آن‌که اردشیر به نبردش رفت، کرم غول‌آسا را کشت و آرامش به کجاران بازگشت.

با توجه به نشانه‌های داستان، این رخداد به روزگار اشکانیان نسبت داده می‌شود. پژوهشگران این افسانه را کنایه‌ای از آغاز پرورش ابریشم در بم می‌دانند.

رشته‌بافی و تجارت ابریشم در بم

از روزگار باستان، مردم بم به پرورش پنبه و ابریشم و تهیه‌ی نخ و پارچه مشغول بوده‌اند. افسانه‌ی هفتواد نیز به همین پیشه اشاره دارد. پیرامون شهر، درختان توت برای خوراک کرم ابریشم کاشته می‌شد و قرارگرفتن بر مسیر جاده‌ی ابریشم، رونق تجارت این شهر را دوچندان می‌کرد.

معماری و سازمان فضایی شهر بم

آن‌چه بم را در وجه سازه‌ای یگانه می‌کند، فن بومی ساخت‌وساز است؛ استادکاران بم به‌صورت سنتی از لایه‌چینی گل (چینه)، خشت، و تاق‌ها و گنبدهای خشتی بهره برده‌اند. این شهر نمونه‌ی شاخص معماری کویری به‌شمار می‌رود و همین زبان معماری در همه‌ی بخش‌ها دیده می‌شود.

شهر محصورِ بم دو بخش داشت: بخش حاکم‌نشین (قلعه) و بخش مردمی. قسمت حاکم‌نشین بر صخره‌ای بلندتر از دیگر نقاط قرار داشت و اسطبل سلطنتی، پادگان و خانه‌ی حاکم را دربر می‌گرفت.

بخش مردمی از دامنه‌ی حاکم‌نشین تا دیوارهای شهر، بر پهنه‌ای نسبتاً هموار گسترده بود و نیازهای یک شهر را در خود جا می‌داد: ۵۲۸ خانه، بازار، میدان (تکیه)، مسجد جامع، مدرسه‌ی میرزا نعیم، زورخانه، خانه‌ی ملک‌التجار، کاروانسرا، حمام عمومی و ساباط یهودیان. خانه‌ای اشرافی نیز در قلعه بود. گورستان، یخچال و مزارع در بیرون قلعه قرار داشتند. در ادامه به برخی بناهای مهم اشاره می‌شود.

بازار

بازار در ورودی ارگ جای گرفته است. این گذرگاه ۱۱۵ متری، ۴۲ دکان را در خود دارد. در این‌جا پنبه و ابریشم به بازرگانانی فروخته می‌شد که از راه‌های منشعب از جاده‌ی ابریشم به بم می‌رسیدند. بازار دارای چهارسوقی است که نانوایی در سوی شرقی آن است و در غرب به کوچه‌ی نخ‌ریس‌ها، کارگاه‌های رنگرزی و مسجدی کوچک می‌پیوندد. مسیر بازار تا میدان (تکیه) امتداد می‌یابد.

میدان

در سمت راست بازار فضایی فراخ قرار دارد که آن را «تکیه» می‌نامند. از دوره‌ی صفوی که تشیع رونق گرفت، این میدان کارکرد حسینیه یافت. منبری خشتی در آن دیده می‌شود. در شرق حسینیه، کوچه‌ای به‌سوی مدرسه و مسجد می‌رود.

مسجد جامع

این مسجد بر شالوده‌ی آتشکده‌ای زرتشتی بنا شده است؛ آتشکده‌ای که نخست چهارایوانی بود و بعدها سه‌ ایوان از آن برجای ماند. پروفسور پوپ ساخت مسجد را به عصر صفاریان نسبت می‌دهد.

زورخانه

سنت ساخت زورخانه به ایران باستان و رونق این آیین ورزشی بازمی‌گردد. زورخانه دارای گود، گنبد و چهار ایوان است. بسیاری از زورخانه‌ها راهروی ورودی دارند؛ نبود راهرو در این بنا نشان می‌دهد که ساختمان، مدتی پس از احداث، به زورخانه تبدیل شده است. دیرینگی زورخانه‌ی ارگ بم به عهد صفوی می‌رسد.

مدرسه‌ی میرزا نعیم

این مدرسه مقابلِ درِ شمالی مسجد جامع واقع است. بنا دو بخش دارد: اندرونی (محل زندگی معلم) و بیرونی (کلاس‌ها). آرامگاه میرزا نعیم در گوشه‌ی حیاط جای گرفته است.

عمارت ملک‌التجار

این عمارت نزدیک زورخانه قرار دارد. اندرونی شامل ایوان‌های مخصوص تابستان و زمستان است. در شرق بنا، چاه آب، فواره و حمامی اختصاصی دیده می‌شود.

کاروان‌سرای شهر

عمارت ملک‌التجار با راهرویی به کاروان‌سرای شهر متصل می‌شود. حیاطی وسیع در میانه دارد و سکویی در مرکز برای قرار دادن کالا و فروش آن تعبیه شده است. اتاق‌هایی پیرامون حیاط برای استراحت رهگذران ساخته‌اند.

ساباط یهودیان

در انتهای گذر اصلی به‌سوی حاکم‌نشین، راهرویی سرپوشیده قرار دارد که به «ساباط یهودیان» شهرت یافته است. در غربِ چهارسوق ساباط، عمارتی دوطبقه و در جنوب آن، بادگیرها و بالکن‌هایی دیده می‌شود. بمِ کهن مرکز بافت ابریشم بود؛ پنبه و توت در آن پرورش می‌یافت و گروهی از یهودیان در حرفه‌های پارچه‌وابریشم فعالیت داشتند.

خانقاه

در غرب حصار، اسطبل حکومتی جای دارد که قدمتش به تیموریان می‌رسد. در بنای خانقاه، اتاق‌ها و حجره‌هایی برای استراحت و درسِ طلبه‌ها ساخته شده است.

خانه‌های ارگ بم

بیشتر خانه‌های بم به یکدیگر راه داشته‌اند. این خانه‌ها تا سال ۱۳۰۹ خورشیدی پابرجا و مسکونی بودند. خانه‌ها سه گروه بودند:

• خانه‌های کوچکِ دو تا سه اتاقه متعلق به قشر کم‌برخوردار؛
• خانه‌های سه یا چهار اتاقه برای طبقه‌ی میانه؛
• خانه‌های گسترده‌ی توانگران با اتاق‌های متعدد، حیاط بزرگ و طویله؛ مانند خانه‌ی «سیستانی‌ها» و خانه‌ی «یهودیان».

تمام این خانه‌ها همانند دیگر بناهای بم با خشت ساخته شده بودند.

بخش حاکم‌نشین ارگ بم

این بخش جایگاه اقامت حاکم و ساختمان‌های اداری بود و بر بلندی قرار داشت. اجزای آن عبارت‌اند از:

دروازه‌ی حکومتی

مرز میان بخش مردمی و حاکم‌نشین، دروازه‌ای استوار بود که در شمال بافت مسکونی و روبه‌روی ساباط یهودیان قرار داشت. با ورود از طبقه‌ی بالاییِ نگهبانان، دو اتاق چسبیده به دروازه دیده می‌شود. این دروازه برج و بارو و «پازن» دارد؛ پازن‌ها روزنه‌های اریب زیر کنگره‌ی برج‌اند که تیراندازان را هنگام پرتاب، از تیر دشمن در امان نگه می‌داشت.

قورخانه (سربازخانه)

قرارگاه استقرار سربازان و نگهبانان بود. قورخانه تا سال ۱۳۰۹ فعال بود و بخش‌هایی چون آسیاب بادی و عمارت میرنظام (فرمانده‌ی قشون) داشت.

خانه‌ی حاکم

مرکزی‌ترین عنصر حاکم‌نشین، خانه‌ی فرمانرواست با ایوان‌های تابستانی و زمستانی و حیاط باز. گچ‌بری‌هایی از عصر سلجوقی در آن دیده می‌شود و «کوشک چهارفصل» نیز درون آن قرار دارد؛ بنایی که همان‌گونه که از نامش پیداست در همه‌ی فصل‌ها قابل استفاده بود.

کوشک، ساختمانی چهارطبقه و عملاً «دارالحکومه» بود که چهار رکنِ عدلیه، مالیه، بلدیه و نظمیه را در خود جای می‌داد. بر فرازِ آن برج دیده‌بانی‌ای با پایه‌ی مربع شکل قرار دارد؛ هرچند در گذشته دایره‌ای بود و در دوره‌ی قاجار پس از آسیب‌ها، به شکل مربع درآمد. پشت مجموعه‌ی حاکم‌نشین، حمامی خصوصی تعبیه شده است.

زندان

زندان سیاه‌چالی در عمق زمین، زیر یکی از برج‌های حکومتی بود. تاریکی و کمبود هوا جان بسیاری از زندانیان را می‌گرفت. به‌احتمال، بنای آن به دوره‌ی صفاریان بازمی‌گردد.

سامانه‌ی آب‌رسانی بم

گذشته از کاریزهایی که آب را از کوه‌های بارز به نزدیکی شهرِ دیوارکشیده می‌رساند و از راه لوله‌ای U‌شکل به درون محوطه هدایت می‌کرد، بسیاری از خانه‌ها چاه اختصاصی داشتند.

چاهی ژرف‌تر بر فراز پادگان و چاهی بسیار عمیق پس از حمام خصوصی حاکم وجود داشت. چند نهر سطحی نیز برای آبیاری درختان کشیده شده بود.

وضع کنونی بم

با افزایش جمعیت و بهبود امنیت، خانه‌های نو در بیرونِ محدوده‌ی محصور ساخته شد و مردم به آن‌سو کوچیدند. کانون‌های بازرگانی و برگزاری آیین‌های مذهبی نیز به بیرون دیوارها منتقل شد. نخلستان‌های فراوان و درختان کنار خیابان‌ها، چشم‌اندازی باغ‌شهری خارج از حصار پدید آورد.

تا سال ۱۳۰۹ خانه‌های شهر کهن هنوز زنده بود، اما با انتقال سربازخانه به شهر جدید، آرام‌آرام شهر تاریخی خالی شد و از حدود ۱۳۴۸ دیگر سکنه‌ای نداشت.

عوامل ویرانی شهر باستانی بم

پس از خالی‌شدن شهر کهن، چند عامل روند تخریب را تندتر کرد:

1. برداشت خاکِ نرمِ بام‌ها برای باغداریِ نخل و مرکبات؛
2. کندوکاو مخربِ جویندگان عتیقه و گنج؛
3. انتقال آجرهای پخته برای استفاده در نقاط دیگر.

در سال‌های ۱۳۳۷، ۱۳۵۲ و ۱۳۷۲ اقدام‌هایی برای مرمت انجام شد؛ اما زلزله‌ی ۱۳۸۲ خسارت‌های سنگینی برجای گذاشت. با این‌حال، باقی‌ماندن پیِ برخی دیوارها مسیر بازسازی را هموار کرد.

امروز مرمت‌ها گسترده‌تر دنبال می‌شود؛ با این همه، سیمای فرهنگی بم و محوطه‌ی شهر کهن هنوز ظرفیت پژوهش بسیار دارد. حتی پیش از زلزله نیز مجموعه به‌طور کامل بکر نبود. اگر به بم سفر کنید، کمابیش همان آن‌چه پیش از رخداد ۱۳۸۲ بود خواهید دید.

گالری ویدیوهای شهر بم

مرجع: صفحه اینستاگرامی farhadkhabazan@