باغ های ایرانی، این گسترههای سبز که جانمایهی ذوق و خرد ایرانی را در خود جای دادهاند، فقط محل آسودن نیستند؛ آنها بازتاب شکوه و جهانبینی نیاکان بهشمار میآیند. در سال ۲۰۱۱ میلادی، نُه نمونه از باغهای ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد؛ باغهایی که نهتنها تاریخ ما، بلکه هنر باغآرایی جهان را از هند تا اسپانیا دگرگون کردهاند.
ریشهی طرح این باغها به بیش از سه هزاره پیش بازمیگردد؛ زمانی که واژهی کهن «پردیس» به معنای بهشت در زبان ایرانی پدید آمد و الهامبخش «پارادایس» در زبانهای اروپایی شد.
باغهای ایرانی تنها لکههای سبز در دل خشکی نبودند؛ بلکه نمود فرّه ایزدی و شکوه فرمانروایان محسوب میشدند. اگر میخواهید با سرگذشت باغهای ایرانی، خصیصههای یگانه و تصاویر چشمنوازشان آشنا شوید، تا پایان این نوشته از دستی بر ایران همراه بمانید.
بهشتی که بر خاک ساختند، باغی بود از نقش و رنگ، که روح در آن شکوفه میکرد.
-نظامی گنجوی، خسرو و شیرین
نمایش
ردّ باغ ایرانی از نقشبرجستهها تا شهرِ باغی
کهنترین نشانه از باغهای ایرانی، درفشی است از کاوشهای شهداد (۳۵۰۰ تا ۳۲۰۰ پیش از میلاد) که طرح باغی شطرنجی با درخت خرما و فواره را نشان میدهد.
بر پایهی شواهد اندکِ پاسارگاد، پژوهشگران از وجود باغی شاهانه با خصیصههای شناختهشدهٔ ایرانی سخن میگویند؛ باغی منسوب به کوروش بزرگ با نقشهای کاملاً هندسی که الگوی باغسازی هخامنشیان در دورههای بعد شد.
سنگنگارهٔ «باغ شکار» در طاقبستان و صحنهٔ شکار خسروپرویز از کهنترین مستندات تصویری باغ ایرانی است. البته کاخباغهای هندسی، دیرینگی بیشتری دارند و نمونهٔ روشن آن، پاسارگاد است.
در روزگار ساسانی (سدهٔ چهارم تا هفتم میلادی) طرح این باغها گستردهتر شد؛ کاخباغهای فیروزآباد و تخت سلیمان شاهد آناند. بسیاری اما شکوفایی نهایی را سدههای شانزدهم تا هجدهم میلادی و عصر صفوی میدانند: از قزوین تا اصفهان، ایدهٔ «باغشهر» زاده شد و تا شیراز بالید.
شاخصههای باغ های ایرانی
باغهای ایرانی بر پایهٔ هندسه و الگوی پنجکاشت شکل میگیرند؛ چهار کرت پیرامونی و یک بخش مرکزی. در کیهانشناسی مزدایی، جهان چهارپاره تصور میشد و همین منطق، شالودهٔ چهارباغ شد.
در این باغها مجموعهای از ویژگیها بهطور یکپارچه دیده میشود:
- پایبندی به تقارن و نظم محوری
- استقرار حوض یا آبنما پیشروی عمارت
- پیوند ارگانیک آب، گیاه و معماری
- دیوارکشی پیرامون برای خلوت و حفاظت
- گزینش موقعیت در مسیر آب روان یا مجاور قنات
- احداث کوشک یا عمارت شاخص در میانهٔ باغ
- طرحافکنی هندسی با مرکزیت، محوریت یا نقشهٔ مربعی
کهنترین نقشهٔ مکتوب باغ ایرانی را رشیدالدین فضلالله همدانی، وزیر ایلخانی، از «باغ اوجان» آورده است: از کار چندسالهٔ مهندسان و صنعتگران، محوطهٔ مرکزی کوشک و بناهای پیرامونی تا حمامها و برجها سخن میگوید.
نمونههای معرفیشده در این نوشته از میراث ملموس ایراناند که در فهرست یونسکو ثبت شدهاند:
باغ پاسارگاد در استان فارس
باغ پاسارگاد با قدمتی چند هزارساله، نخستین باغ طراحیشدهٔ تاریخ دانسته میشود. به فرمان کوروش بزرگ و در گسترهای ۲۴۹ هکتاری در شمال شیراز ساخته شد. نقشهٔ آن چهارپاره و «آب» رکن بنیادین کالبد و آرایههایش است؛ چهار عنصر زرتشتی—هوا، آب، خاک و نور—در آن حضور پررنگ دارند.
باغ ارم در استان فارس
معماری باغ ارم با گرایش قاجاری و الهام از زندیه شکل گرفته است. این میراث جهانی بهواسطهٔ کالبد بنا، کاشیها، گچبریها و نقاشیهای دلانگیزش بیهمتاست. ستونهای طبقات از شکوه تختجمشید الهام گرفته و پیشانی بنا با دو هلال کوچک و یک هلال میانی و نگارهای از شاهنامه جلوهای ویژه یافته است.
باغ چهلستون در استان اصفهان
این مکان را کاخ چهلستون نیز مینامند: بیست ستون رواق با بازتاب در حوض پیشرو، «چهل» را رقم میزنند. هستهٔ نخستین بنا را شاه عباس اول با تالار و اتاقهایی بنا کرد و سال بیستوسوم پادشاهیاش را اینجا جشن گرفت.
در عهد شاه عباس دوم فضا گسترش یافت و نگارهها و تزیینات فاخر افزوده شد. تا یورش افغانها، کاخ میزبان آیینهای رسمی بود.
اجزای شاخص بنا: تالار آینه، تالار بیرونی بیستستونی، دو تالار بزرگ شمالی و جنوبی، دو ایوان جانبی، حوض بزرگِ روبهرو و حوض کوچک پشت بنا. طرح باغ یادآور کاخ فیروزآباد ساسانی است؛ عمدی یا تصادفی بودن شباهت روشن نیست.
دیوارها و سقفها با دو گروه نقاشی آراستهاند:
- صحنههای بزم، شادی و شکار
- رویدادهای تاریخی و سیاسی صفوی مانند نبرد چالدران
کاخ بارها آسیب دید: در روزگار شاه سلطان حسین آتشسوزی رخ داد و به باور او خاموشکردن آتش خلاف مشیت بود؛ بخشی از کاخ سوخت. در دورهٔ افغانها، آثار نفیس تاراج شد. سپس پسر ناصرالدینشاه درها و پنجرههای ارزشمند را برای عمارت مسعودیه به تهران برد و بسیاری از نگارهها را با گچ و تیشه از میان برد.
چهلستون در ۱۳۱۰ ثبت ملی شد و مرمت و مراقبت از آن آغاز گردید.
باغ فین کاشان در استان اصفهان
نام فین با واقعهٔ قتل امیرکبیر در عهد ناصرالدینشاه گره خورده است. فرمان ساخت باغ را شاه عباس اول در سفر شکار به کوههای کرکس داد؛ طراح را غیاثالدین جمشید کاشانی یا شیخ بهایی دانستهاند.
الحاقات پیاپی در دورهٔ صفوی و بیشتر در عهد فتحعلیشاه انجام شد، اما پس از درگذشت او باغ رو به ویرانی رفت. در دورهٔ پهلوی مرمت شد و بر جای خلوت نظامالدوله، موزهٔ ملی کاشان بنا گردید.
باغِ ۲۳ هزار متر مربعی با دیوار و برجهای نگهبانی صفوی احاطه شده و آب جویها و حوضها از چشمهٔ سلیمانیه میآید. نزدیک باغ، بقایای باغ کهنه از دورهٔ آلبویه نیز دیده میشود.
باغ پهلوان پور در استان یزد
این میراث جهانی در مهریزِ یزد جای دارد و روزگاری دارایی «علی مهریزی» بازرگان و پهلوان شهر بود که بعدها به تملک میراث فرهنگی درآمد.
شهرت باغ از گذرِ آب در دل آن است: آبِ قنات حسنآباد از میانهٔ کوشک میگذرد و در باغ جاری میشود. انار، خرمالو و بادام در آن بسیار است. جز کالبد بنا، باغ حالوهوایی طبیعی دارد و گویی کمترین دخالت در طراحی آن شده است.
باغ دولتآباد در استان یزد
از قدیمیترین باغهای ایران و همسنگ فین و شازدهٔ ماهان است. عمارت «هشتی» در قلب باغ، تهویه و گذر آب را سامان میدهد و به همین سبب «تابستانه» نیز خوانده میشود.
میان ورودی و عمارت، استخری کشیده قرار دارد و بر بام، بلندترین بادگیر جهان نشسته است؛ وزش باد بر آب حوض زیرین، فضا را خنک میکند. باغ یادگارِ دورهٔ زندیه است: محمدتقیخان نخست قنات دولتآباد را حفر کرد و سپس دستور ساخت باغ را داد.
باغ اکبریه در استان خراسان جنوبی
باغ ۴۵ هزار متر مربعی بر دامنهای کوهستانی نشسته و به روزگار زندیه و قاجاریه بازمیگردد. چند عمارت در آن است و کهنترینشان «حشمتالملک» نام دارد.
عمارتِ دوطبقه با منبت و گرهچینی و شیشههای رنگین آراسته شده؛ اسلیمیها (آرابسک) و گچبریهای هندسی فراوان دارد و آمیزهای از معماری ایرانی و روسی را پیش چشم میگذارد. شیب زمین، روانی آب در جویها را ممکن کرده و عمارت در بلندترین بخش جای گرفته است. امروز بنای مرکزی به موزهٔ باستانشناسی و مردمشناسی بدل شده است.
باغ عباسآباد در استان مازندران
این مجموعه در ۹ کیلومتری بهشهر و میان البرز و جنگل نشسته است. باغ، به سد، دریاچه و مخزن پشت آن وابسته است. باغ گل، آسیاب آبی، عمارت و دو برج دیدبانی آجری به فرمان شاه عباس اول ساخته شد.
در میانهٔ دریاچهٔ مصنوعی چهارطاقیای قرار دارد که در زمان آبگیری، در آب فرو میرود و مانند جزیرهای پدیدار میشود.
باغ شاهزاده ماهان استان کرمان
باغی ۵/۵ هکتاری بر دامنهٔ کوههای «تیگران» و نزدیک آرامگاه شاه نعمتالله ولی؛ ساختهٔ روزگار قاجار. بانی آن عبدالحمید میرزا ناصرالدوله بود که پیش از اتمام درگذشت و کار نیمهتمام ماند.
این باغ، تکمحور است: محور اصلی، نهر آب و گذرگاه و ردیف درختان همراستا با آن است. شیب زمین به روانی آب کمک میکند و باغچهبندی، فوارهها و پلکانها با تقارن سامان یافتهاند. میان کویر خشک، این باغ چون بهشتی سرشار از اندیشه و هنر ایرانی میدرخشد.
بازتاب باغ در هنرهای کشورمان
هنرِ باغپردازی ایرانی در دیگر هنرها نیز انعکاس یافته است؛ نمونههایی از این بازتاب:
- نقاشیِ هنرمندانی چون سهراب سپهری و دیگر معاصران
- معماری و شهرسازی
- موسیقی سنتی و نواحی
- نگارگری (مینیاتور)
- ادبیات و شعر
- قالی و دستبافتهها
- کاشی و سفال
باغهای ایرانی، میراث مشترک بشرند و بر هر بیننده اثری ماندگار میگذارند. ایرانیان به این سرمایه میبالند و با ساخت باغچهها و فضاهای سبز در زیستِ روزمره، این سنت را زنده نگه میدارند.
دیدن ایران بدون تماشای باغهایش کامل نمیشود؛ باغ ایرانی، پیوند عرفان و خرد با «شاخهٔ تر» طبیعت است و برای گردشگر، معنایی نو از باغ و بهشت میسازد.
پرسشهای متداول دربارهی باغهای ایرانی
اگر پاسخ پرسش خود را اینجا نیافتید، در دیدگاههای همین صفحه کامنت بگذارید تا در کوتاهترین زمان پاسخ دهیم.
«باغ ایرانی» یعنی چه و چه ویژگیهایی دارد؟
🌲باغ ایرانی یا «پردیس» بر الگوی چهارباغ و محوریت آب، درخت و گذرها بنا میشود. مؤلفههای اصلی آن عبارتاند از:
- جویها و آبراهههای روان
- چهار کرت پیرامونی با حوض مرکزی
- دیوارهای بلند برای خلوت و امنیت
- ترکیب گیاهی سرو، مرکبات، چنار و گلهای فصلی
کهنترین باغ ایرانی در کدام استان است؟
🏺«باغ پاسارگاد» در استان فارس که به فرمان کوروش بزرگ در سدهٔ ششم پیش از میلاد بنیان شد و الگوی باغهای هخامنشی را بازمیتاباند، کهنترین نمونهٔ ثبتشده است.
دورهٔ طلایی باغسازی ایران چه زمانی بوده است؟
🏵️اوج شکوه در عصر صفوی (قرن یازدهم هجری) رقم خورد؛ بهویژه با پشتیبانی شاه عباس اول. چهلستون، فین کاشان و مجموعههای اصفهان از برجستهترین نمونهها هستند.
تفاوت باغهای ایرانی و باغهای غربی چیست؟
- در باغ ایرانی، آب رکن محوری است؛ در بسیاری از باغهای غربی مجسمه و تودههای پرگل نقش پررنگتری دارند.
- الگوی چهارباغ در ایران رایج است؛ در باغهای ایتالیایی تراسبندی و تقارنِ پلهای غالب است.
- باغ ایرانی به دیوار و پرچین گلدار تکیه دارد؛ در غرب اغلب از شمشادهای هرسشده برای مرزبندی بهره میبرند.
مشهورترین باغ خارجی با طرح ایرانی کدام است؟
🕌«تاج محل» در آگرا (هند) با الگوی چهارباغ، محوریت آب و تقارن، شناختهشدهترین نمونهٔ اثرپذیری جهان از باغپردازی ایرانی است.
بزرگترین باغ ایرانی در کدام استان قرار دارد و چه ویژگیهایی دارد؟
🍃باغ اکبریه در بیرجند (استان خراسان جنوبی) با بیش از ۳٫۵ هکتار مساحت از بزرگترینهای برجا مانده است؛ دارای چندین حوض، آبراهههای متعدد و مجموعهای از سروستان و درختان کهنسال.
