آیا تا به حال شنیدهاید که پهناورترین بازار مسقف دنیا در دل تبریز جا خوش کرده است؟ جایی که آوای چکش مسگران با بوی ادویههای تازه درهم میآمیزد و هر گذر، روایتی از قرنها بازرگانی و فرهنگ ایرانی را به گوش میرساند. اینجا بازار تاریخی تبریز است؛ مجموعهای که در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و امروز از شاخصترین دیدنیهای تبریز به شمار میآید.
اگر دنبال سفری هستید که هم شکوه معماری ایرانی را ببینید، هم در رگهای تاریخ قدم بزنید و هم شاهکارهای صنایعدستی آذربایجان شرقی را از نزدیک لمس کنید، مقصدتان همین بازار است. در ادامه، در کنار دستی بر ایران، با روایت تاریخی، نقشه و عکسهای چشمنواز بازار تبریز همراه میشوید؛ مسیری که شما را درگیر خودش میکند.
بازار تبریز شریان تپنده تجارت ایران است؛ هر حجره، گنجینهای از هنر و کوشش مردمان این دیار را روایت میکند.
-جیمز موریه (دیپلمات انگلیسی)
نمایش
تبریز؛ خاستگاه استادکاران و بازارهای پرتحرک
تبریز از کهنترین روزگار، در صنعت و هنر سرآمد بوده است. در سدههای سیزدهم و چهاردهم میلادی، استادکاران تبریزی تقریباً در تمامی شاخههای صنعتی روز فعال بودند. هنر بافندگی در این شهر میدرخشید؛ کارگاههای رنگرزی، ریسندگی و بافت راه میافتاد و رونق میگرفت. قالی و قالیچه تبریز چنان آوازهای داشت که سفارشها از شرق و غرب عالم سرازیر میشد.
ابنبطوطه در سفرنامه خود مینویسد: «ختایی زردار، قالی و قالیچه، اطلس، خز و روپوش از این شهر به اقصا نقاط شرق و غرب صادر میشد.»
در سال ۱۲۲۱ میلادی، هنگام یورش مغولان به تبریز، مردم شهر با انبوهی از پارچههای ابریشمی و وجوه نقد پیشواز رفتند و شهر را از غارت و ویرانی رهاندند.
قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، تبریز را به کانون دادوستد بازرگانان شرق و غرب بدل کرده بود. بازارها به عنوان شریانهای اقتصادی، در نقاط مختلف شهر ساخته شدند. «اوزون حسن آققویونلو» قیصریهای بنا کرد که «شاردن» آن را چنین ستوده است: «این بازار مسقفِ هشتضلعی از زیباترین بازارهای مشرق زمین است.» این بازار دلانگیز در ۱۵۸۵ میلادی به دست سپاه عثمانی سوخت، با این حال قیصریه هنوز مرکز عرضه کالاهای نفیس و جواهرات است.
بازار غازانخان و بازار ربع رشیدی نیز از یادگارهای دوره ایلخانی به شمار میروند و نشان میدهند که حاکمان وقت چگونه با ساخت بازار، اقتصاد تبریز را رونق بخشیدند.
در قرون پسین، با وجود زلزلهها و تلاطمهای سیاسی، از جمله یورشهای پیدرپی عثمانی، به یاری تلاش صنعتگران و مردم، چرخ بازرگانی در تبریز از حرکت نایستاد؛ بازار مسقف تبریز نماد همین شکوه اقتصادی است.
نشانی دقیق بازار تاریخی تبریز کجاست؟
بازار تاریخی تبریز میان خیابانهای دارایی، شهدا، چایکنار، مطهری، فردوسی و جمهوری در شهر تبریز قرار دارد. برای رسیدن، از لوکیشن درجشده در ادامه استفاده کنید:
تبریز، شهر بناهای فراخمایه
بازار تبریز را بزرگترین بازار ایران دانستهاند. این شهر در گذشته به سازههای عظیم و فراخ شهرت داشت. دو نمونه برجسته از این بناها:
- آرامگاه غازانخان، فرمانروای ایلخانی، که در روزگار خود بزرگترین گنبد در جهان اسلام را داشت.
- مسجد علیشاه؛ از شکوهمندترین بناهای عهد ایلخانی که پس از مسجد دمشق، یکی از بزرگترین مساجد دنیای اسلام آن روزگار بود.
روایت تاریخی مجموعه بازار تاریخی تبریز
از زمان دقیق ساخت بازار تاریخی تبریز اطلاع قطعی در دست نیست؛ اما نشانههایی در پیکره بنا دیده میشود که دیرینگی آن را به دوره سلجوقیان و سده دوازدهم میلادی میرساند. در عهد صفویه، مجموعه صادقیه به آن افزوده شد که شامل راسته و مسجد بود. در روزگار قاجار نیز حرمخانه، سربازخانه و ارگ سلطنتی برای اقامت ولیعهد در بخش شرقی بازار ساخته شد.
قرار گرفتن تبریز بر شاهراه تجارت شرق و غرب و گذر جاده ابریشم، بازار آن را به محور اقتصاد شهری نامدار در قلمرو پارس بدل کرده بود. سفرنامهنویسان و مورخان، همواره وفور کالاهایی چون میوه، پارچههای مرغوب، سنگهای قیمتی و جواهر را از رازهای محبوبیت این بازار دانستهاند.
با ویرانی بغداد در سده سیزدهم به دست مغولان، اهمیت تبریز افزونتر شد. در قرن چهاردهم، رونق شهر به جایی رسید که مارکوپولو و ابنبطوطه از آن به عنوان یکی از ثروتمندترین مراکز تجاری جهان یاد کردند. در سده شانزدهم و دوران صفویه، تبریز کانون توجه بود و بازار آن آینه اقتصاد کشور. ساخت کالای مسی و چرمی فزونی گرفت و تولید اسلحه و صابون رونق یافت.
در سده هفدهم، با انتقال پایتخت از تبریز به قزوین در عهد شاه عباس اول، بخشی از اهمیت بازار کاسته شد، اما تا امروز نیز نقش محوری خود را در تبریز و شمالغرب ایران حفظ کرده است. با وجود مراکز خرید تازه، هنوز بسیاری برای تهیه مایحتاج به بازار میآیند.
زلزله سهمگین سده هجدهم و سپس سیلابها در سده نوزدهم، آسیبهای جدی بر شهر و بازار زدند.
چنانکه در معرفی بازارهای ایران گفته میشود، بازارها تنها محل خرید و فروش نیستند؛ آنان نهادهای اجتماعی و سیاسی زندهاند. بازارها در شکلدهی جنبشهای دینی، انقلابی و اقتصادی اثرگذار بودهاند. نزدیکی «خانه مشروطه» به بازار تبریز یادآور همین نقش اجتماعی است.
در سده بیستم، همزمان با جانگرفتن دوباره اقتصاد تبریز، بازار بهطور گسترده بازسازی شد. بازار تاریخی تبریز در رویدادهای انقلاب ۱۹۷۹ ایران نیز سهم پررنگی داشت.
مروری بر راستهها و بخشهای بازار تاریخی تبریز
در ادامه به مهمترین بخشهای بازار تبریز اشاره میشود. هر بخش، مجموعهای گسترده از کاروانسرا، تیم، تیمچه، سرا و سراچه است. شکلگیری تدریجی این اجزا و پیوند کارکردیشان سبب شده خدمات به مشتریان و بازرگانان بهینه ارائه شود و اصناف بتوانند تأمین، فروش و توزیع را سامان دهند.
بازار تبریز، کاملترین سازمان اجتماعی میان بازارهای سنتی ایران را دارد؛ افزون بر رونق تجارت، جایگاه و کارکرد اجتماعی جدی نیز ایفا میکند.
راسته بلورفروشان بازار تاریخی تبریز
بازار بلوریها (قیزبستی) زمانی مرکز عرضه بهترین مصنوعات شیشهای و بلور در تبریز بود. از تیمچهها و سراهای آن میتوان به تیمچه فندفروشان، تیمچه مظفریه، دالان بادامچیلر، دالان حاج شیخ، دالان میرزا مهدی، سرای میرزا مهدی و سرای گُرجیلَر (جورجیلر) اشاره کرد.
راسته حرمخانه بازار
تیمچه سعدیه، تیمچه هاشمیه، سرای آلمانیها، سرای صاحب دیوان و ساختمان سنگی کلانتری ٨ از اجزای راسته حرمخانه به شمار میروند.
راسته امیر
بنیانگذار این راسته، میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علیخان، وزیر شاه سلیمان و نواده میرآخور شیخ صفیالدین اردبیلی است. او در زمان ولیعهدی عباسمیرزا به تبریز آمد و با پشتیبانی وی به منصب امیرنظامی رسید.
راسته شیشهگرخانه بازار تاریخی تبریز
این راسته در گذشته محل فروش بلور و مصنوعات شیشهای بود؛ امروز بیشتر حجرهها به عرضه لوازم آرایشی و نوشتافزار اختصاص دارند. دو سرا به نامهای حاج رسول و میرزا علیالنقی در این بخش وجود داشت که شهرداری تبریز آنها را تخریب و بهجای آن «بازار و بوستان شمس تبریزی» را احداث کرد.
راسته صادقیه بازار تاریخی تبریز
راسته صادقیه از دیرباز مرکز خریدوفروش قالیهای دستباف تبریز بوده است. از سراهای این بخش میتوان به حاج رحیم، دالان خونی، سرای بزرگ شاهزاده، سرای دباغایی، سرای دودری، سرای قدیم سیدحسین، سرای کوچک شاهزاده و سرای میانه سیدحسین اشاره کرد.
راسته کفاشان بازار
کفش دستدوز تبریز در سراسر ایران شهره است. راسته کفاشان، کانون تولید و عرضه کفشهای تبریزی است و کارگاههای متعدد در تیمچهها و سراهای این بخش فعالاند.
از مهمترین آنها: تیمچه امید، تیمچه حاج ابوالقاسم، سرای امید و سرای حاج ابوالقاسم.
مسجدهای بازار تاریخی تبریز
در بازار تبریز ۱۷ مسجد وجود دارد. هرچند تکیهای در بافت بازار دیده نمیشود، آیینهای عزاداری محرم به شیوه سنتی برپا میگردد؛ هیئتها پس از گذر از محلات، به بازار میرسند و در تیمچهها و راستهها سوگواری میکنند. تیمچه مظفریه از کانونهای اصلی این آیین است.
از مسجدهای شناختهشده میتوان مسجد خالهاوغلی، صاحبالامر، حاج صفرعلی، قیزیللی، شهیدی، حجتالاسلام، سیدتقی، مقبره، دباغخانه، اشراقی، مفیدآقا، صادقیه، ۶۳ ستون و جمعه را نام برد.
مسجد جامع تبریز
مسجد جامع که با نام مسجد جمعه تبریز نیز شناخته میشود، مهمترین مسجد بازار است و ریشههای آن به دوره سلجوقی میرسد. این بنا در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد. مسجد در جنوب مدرسه طالبیه و انتهای بازار تبریز قرار دارد. طرح آغازین بنا تکایوانی بود و سپس به دوایوانی بدل شد و در ساخت آن از کاخ فیروزآباد الهام گرفتهاند. مسجد جامع در زلزله مهیب تبریز آسیب دید و در دوره قاجار بازسازی شد.
شبستان وسیع مسجد از طاقها و گنبدهایی بر ستونهای هشتگوش آجری تشکیل شده و کهنترین بخش عمارت به شمار میآید. گمان میرود در عهد آققویونلوها، به دستور سلجوقشاه بیگم، همسر اوزونحسن، گنبدی بلند با کاشیکاریهای معرق در بخش شمالی برپا شده باشد؛ امروز پایههای آن گنبد و بخشهایی از تزییناتش هنوز پیداست.
مدارس بازار
از مدارس دینی و تاریخی در بافت بازار تبریز میتوان به طالبیه، جعفریه, اکبریه، صادقیه و حاج صفرعلی اشاره کرد.
حمامهای بازار تاریخی تبریز
حمامها از خدمات ضروری در بازارها بودهاند و غالباً در مجاورت مساجد قرار داشتهاند. حمام میرزا مهدی در نزدیکی مسجد جامع از زیباترین نمونههاست. اکنون چهار حمام در بازار فعالاند، اما به دلیل الزامات بهداشتی، تداوم فعالیت آنها چندان قطعی نیست.
زورخانه بازار
در امتداد بازار دلهزن بزرگ و پس از چهارسوق صادقیه، زورخانه تاریخی گرشاسب قرار دارد که امروزه کاربری رستوران یافته است.
تبریز؛ شهر سخنسراها و پیشتاز مشروطه
سفر به تبریز فرصتی است برای لمس تاریخ پایداری و آزادیخواهی، بهویژه در نهضت مشروطه. در کنار این هویت تاریخی، هنر و صنعت شهر چشمنواز است. در بازار تاریخی تبریز میتوانید ساعاتی را زیر سقفهای باشکوه ایرانی بگذرانید و با صنایع بیمانند روبهرو شوید. نگین صنایعدستی این دیار، فرش تبریز است که آوازه جهانی دارد؛ و بازار بهترین جا برای تماشای آن شاهکارهاست.
اگر گذرتان به بازار افتاد، چایخانههای سنتیاش را فراموش نکنید. چیدمان دلنشین، پذیرایی با چای و قلیانهای بلند روی میزها جلوهای تماشایی دارد. قلیان در این چایخانهها پدیدهای تازه برای ذائقه نسل جوان نیست؛ سالهاست بخشی از فرهنگ این مکانها بوده و مشتریان در بازار تاریخی تبریز، قلیان خود را با تنباکوی اصیل ایرانی آماده میکردهاند.
سوالات متداول درباره بازار تاریخی تبریز
اگر پاسخ سوالتان را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاههای پایان صفحه نظر بگذارید تا در کوتاهترین زمان پاسخ بدهیم.
چرا کاروانسراها در کنار بازار تاریخی تبریز ساخته شدند؟
🏛️در دورههای صفوی و قاجار، تبریز در مسیر کاروانهای بزرگ شرق به غرب بود. کاروانسراها در حاشیه بازار برای این هدفها ساخته میشدند:
- استراحت امن و اقامت شبانه کاروانیان
- انبارداری و حفاظت از محمولههای تجاری
- تسهیل دادوستد مستقیم با پیشهوران محلی
طرح حیاط مرکزی با حجرههای پیرامونی، نظم و امنیت مبادلات را شبانهروزی ممکن میکرد.
آیا بازار تاریخی تبریز هنوز فعال است و چه کالاهایی عرضه میکند؟
🛒بازار تبریز با بیش از ۵ کیلومتر راسته مسقف، همچنان زندهترین بازار سنتی ایران است. در اینجا میتوانید:
- فرش و گلیم دستباف تبریز
- صنایعدستی و فرآوردههای مسی
- منسوجات ابریشمی و پارچههای فاخر
- ادویهها، آجیل و خشکبار بومی
را با تضمین اصالت و قیمتگذاری شفاف تهیه کنید.
بازار بزرگ تبریز در چه دورهای و به فرمان چه کسی بازسازی شد؟
🧱بازار تبریز بارها زیر ضربه زلزله و سیلاب آسیب دید، اما بازسازی مهم آن حدود سه قرن پیش به فرمان نجفقلیخان دنبلی، حاکم وقت آذربایجان، انجام پذیرفت. پس از ویرانیِ رخداده، با تکیه بر الگوی طاقها و چهارطاقیهای آجریِ سنتی، بناهای بازار سامان یافت و چهرهای استوار دوباره پیدا کرد.
