در واپسین حدِ افقِ شهر گنبد کاووس و بر فراز دشتهای پهناور گلستان، سازهای باشکوه خودنمایی میکند: برج گنبد قابوس، بلندترین برج آجری جهان و از شاخصترین جاذبههای گنبد کاووس که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو میدرخشد. این یادمان که در سدهی چهارم هجری به فرمان قابوس بن وشمگیر، امیر فرهنگدوست آلزیار بنا شد، نمونهای کمنظیر از معماری ایرانی است که پس از گذشت بیش از هزار سال همچنان استوار ایستاده است.
درباره کارکرد بنا دیدگاهها متفاوت است؛ عدهای آن را آرامگاه قابوس دانستهاند و گروهی بر رصدخانه بودن آن انگشت گذاشتهاند. هر چه بوده، نتیجهاش سندی زنده بر توان و ذوق ایرانی است. اگر قصد دارید با پیشینه، پلان برج گنبد قابوس و گالری تصاویر آشنا شوید، در ادامه همراه دستی بر ایران بمانید.
گنبد قابوس با قامت کشیده و هندسهی سنجیدهاش، صرفاً دیواری از آجر نیست؛ پژواکیست از ژرفای تاریخ این سرزمین.
–عبدالحسین زرینکوب
نمایش
شناسههای فنی و ویژگیهای برج گنبد قابوس
سبک بنا میان شیوهی خراسانی و آغازینِ رازی جای میگیرد. در همهی اجزای آن از مصالح مرغوب بهره گرفتهاند؛ آجرِ پخته در سراسر سازه بهکار رفته و کیفیت اجرا چنان بالاست که با وجود فرسایش طبیعی و ناملایمات اقلیمی، بنا تا امروز سلامت مانده است.
در توالی تحول مقابر ایرانی، پس از نمونههای چهارضلعی، گرایش به پلانهای «پرهدار» و ستارهای پدید آمد که نخستین نمونهی برجستهاش همین گنبد قابوس است. «برج کاشانه» بسطام در عصر ایلخانی واپسین نمایندهی این خانواده بهشمار میرود.
پیکرهی خارجی برج دایرهایست و با احتساب پوشش مخروطی، ارتفاع آن به ۵۲ متر میرسد. این سازه بر فراز تپهای مصنوع به ارتفاع بیش از ۱۰ متر نشسته که نقش فونداسیون را ایفا میکند. محیط درونی ۳۰ متر و محیط بیرونی ۶۰ متر است و قطر داخلیِ پایه نزدیک به ۱۰ متر اندازهگیری میشود.
برج گنبد قابوس دقیقاً کجا قرار دارد؟
برج در استان گلستان، شمال شهر گنبد کاووس و در امتداد خیابان امام خمینی شمالی واقع شده است. برای دسترسی، میتوانید از لوکیشن زیر بهره ببرید:
بخشهای سهگانهی برج گنبد قابوس
- پی: همانگونه که گفته شد، بنا بر فراز تپهای مصنوع بنا شده است. مصالح پی از آجر و ملات سنتی «ساروج» است. درون سازه مانند دیگر برجهای آرامگاهی، سردابی وجود داشته که بر اثر گذر زمان و حفاریهای غیرمجاز، تنها بخشی از آن برجای مانده است.
- بدنه: تنهی مدور برج با ۱۵ پره یا تَرَک عمودی پوشیده شده که هم خوانش بصری را غنی میکند و هم پایداری سازه را بالا میبرد. این پرهها با زاویهی قائمه از بدنه بیرون زده و با فاصلههای یکنواخت چیده شدهاند و بازی نور و سایهی روزانهای ایجاد میکنند. قرارگیری برج بر بلندیِ تپه، قامت باریک و کشیدهی بدنه و رأس تیزِ گنبد، آن را از همگروهان باستانی متمایز کرده است. تنها مدخل در جنوبشرقی است و بر فرازش قوسی هلالی دیده میشود؛ از نخستین نشانههای مقرنسکاری.
- گنبد مخروطی (رُک): ارتفاع پوشش رُک ۱۸ متر و دهانهی داخلی آن حدود ۹ متر است. این بخش نیز با آجر پخته اجرا شده و برخلاف بسیاری از مقابر، بیواسطه بر بدنه نشسته و با شیبی تند و سطحی هموار بالا میرود.
پیشنهاد مطالعه: گنبدهای ایران؛ سیر تاریخی، گونهها و منطق معماری ایرانی
مصالح بهکاررفته در ساخت برج
برای اجرای گنبد از ساروج و آجرهای دنبالهدار موسوم به «کفشکی» استفاده شده است. پوشش سقف دوپوسته است: پوستهی درونی با فرمی نیمتخممرغی و از آجر معمولی، و پوستهی بیرونی با آجرهای دنبالهدار ساخته شده است.
گرچه پیِ برج عمق زیادی در خاک ندارد، بیش از هزار سال استوار مانده و حتی زمینلرزههایی تا حدود ۶ ریشتر را تاب آورده است. در روزگار ساخت، خبری از فناوریهای مدرن نبود؛ بنابراین معمار با «متراکمسازی» خاک پیرامون، و شکلدهی پلکانی/مارپیچ به شیب دامنه، بسترِ تپهمانندی را برای پایداری بهتر فراهم کرده است.
آراستگیها و تزیینات بنا
دکتر ویلسون از دانشگاه آمریکایی پنسیلوانیا در پژوهش خود دربارهی این برج چنین روایت میکند:
«بر فراز دهانهی ورودی و در نیمگنبد ورجسته، گیلوییِ مقرنسمانندی در پای تزیینات استالاکتیتی دیده میشود؛ نخستین رگههای آذینبندی برج. دو نوار کتیبهی کوفی به گرداگرد بدنه کشیده شده: یکی تا ارتفاعی نزدیک ۸ متر و دیگری درست زیر رُک. این کتیبهها با آجر برجسته، ساده و خوانا اجرا شده و قابی آجری آنها را دربر گرفته است.»
بر یکی از کتیبهها به عربی آمده که این قصرِ دلانگیز متعلق به شمسالمعالی، امیر بن امیر قابوس بن وشمگیر است. کنار تاریخ عربی، تاریخ یزدگردی نیز درج شده؛ مبدئی که به نشستن یزدگرد سوم بر تخت بازمیگردد و از گرایش ایراندوستانهی بانی بنا حکایت دارد.
برجهای آرامگاهی در ایران و پیسازی آنها
در دوران کهن، سازههای راهنما با نامهایی چون «میل»، «منار»، «چراغدان» یا «چراغپایه» در امتداد راهها و مرزهای شهری ساخته میشد. «منار» جای افروختن آتش و نور بود؛ بر فراز آنها آتشی میافروختند تا شبها و روزهای مهآلود راهنمای رهگذران باشد و حتی پیامها با نور به دوردست انتقال یابد.
در دورهی ساسانی (سدههای ۳ تا ۷ میلادی)، برخی از این سازهها کاربری آتشکده یافت و پاسداری از آتش به موبدان سپرده شد. کهنترین نمونهی شناختهشده «میل اژدها» در ممسنی است که به عصر اشکانی بازمیگردد. بعدها، الگوهای فرمی این میلها در مقابر نیز بازتاب یافت.
پیش از اسلام، مقبرهسازی به شیوهی پس از آن معمول نبود؛ از هخامنشیان آرامگاههایی ساده و گوردخمهها برجای مانده و در دورهی ساسانی با سختگیریهای دینی، بهسبب حرمت خاک، دفن مستقیم نکوهیده بود. در نتیجه تنها «استودانها» و «برجهای خاموشی» بهعنوان ساختارهای وابسته به تدفین دیده میشوند.
در نخستین سدههای اسلامی نیز، به دلیل نهی ساخت بنا بر قبور، مقبرههای شاخص اندکاند؛ اما از قرون بعد، بهویژه عهد سامانی، این جریان اوج گرفت. پس از گنبد قابوس، برجهای آرامگاهی دیگری با همان منطق پلان ساخته شد؛ از جمله «برج طغرل» در ری و «برج مهماندوست» دامغان. در روزگار معاصر، هوشنگ سیحون در آرامگاه بوعلیسینا در همدان، الهام آشکاری از این الگو نشان داد.
برای مطالعه بیشتر: برج طغرل؛ تاریخ پرمایه و معماری چشمگیر
قابوس بن وشمگیر؛ امیری ادبپرور
قابوس بن وشمگیر از امیران آلزیار بود که با بهرهگیری از ضعف آلبویه، جرجان را به قلمرو خود افزود و بر وسعت آن دمادم افزود. او اهل شعر و هنر بود و به فارسی و عربی طبعآزمایی میکرد. دربارش پناه شاعران، هنرمندان و حکما بود؛ بوعلیسینا نیز مدتی در جرجان میزیست و با قابوس دوستی داشت. شاید سیحون هنگام الگوبرداری از گنبد قابوس برای آرامگاه بوعلی، این پیوند ذهنی را نیز در نظر داشته است.
گنبد کاووس؛ شهری نو بر بستری کهن
شهر کنونیِ گنبد کاووس در دورهی رضاشاه پهلوی بنیان گذاشته شد. به پاس قابوس بن وشمگیر ابتدا «گنبد قابوس» نام گرفت و سپس به «گنبد کاووس» شهره شد. این ناحیه در تاریخ ایران جایگاهی ممتاز دارد؛ در گذشته «هیرکان» و بعدتر «جرجان» نام داشت و پایتخت آلزیار بود. موقعیت آن بر مسیر جادهی ابریشم، اهمیتش را دوچندان میکرد.
طراحی اولیهی شهر را معماری آلمانی با الگوی شطرنجی و بدون بنبست انجام داد؛ هرچند با توسعههای بعدی، نظم نخستین تا حدی مخدوش شد.
این خطه زادگاه چهرههایی چون فخرالدین اسعد گرگانی و نیز سید اسماعیل جرجانی است.
راهنمای بازدید از برج گنبد قابوس
اگر سفرتان به استان گلستان میافتد—چه تنها و چه با تورهای داخلی—این برج از دیدنیهاییست که نباید از دست برود. ارزشش را دارد زمانی را صرف کنید تا در جایی بایستید که با وجود همهی دگرگونیهای تاریخ، هنوز پابرجاست و از روزگار شکوه شهری میگوید که زمانی مأمن پادشاهان و دانشمندان بود و به فرهنگ و هنر ایران جان میداد.
گلستان در شمالشرق تهران و جنوبشرق دریای خزر واقع است. کنار این یادمان میتوانید با فرهنگ ترکمنها آشنا شوید و «موزهی فرش ترکمن»—پس از موزههای فرش تهران و مشهد، از مهمترینها—را ببینید. در طبیعت پیرامونی نیز «جنگلهای هیرکانی» و تالابهای «آلاگل»، «آلماگل» و «آجیگل» در دسترساند.
سوالات پرتکرار دربارهی برج
اگر پاسختان را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاهها پیام بگذارید تا در کوتاهترین زمان پاسخ بدهیم.
مرمتها و بازسازیهای انجامشده بر برج
🧰برج گنبد قابوس از پایدارترین سازههای آجری بهشمار میآید و با وجود رخدادهای لرزهای، آسیبی جدی ندیده است. این یادمان دستکم سهبار مرمت شده که مهمترینشان در سالهای ۱۳۱۸، ۱۳۳۸ و سرانجام ۱۳۴۹ خورشیدی بهکوشش سازمان میراث فرهنگی انجام گرفت.
حقیقت و افسانهی کانال زیرزمینی برج
🧭روایتی عامیانه از وجود دالانی زیرزمینی تا مرزهای شمالی ایران و روسیه سخن میگوید؛ اما کاوشها تا عمق ۱۱ متر هیچ نشانی از چنین گذرگاهی نیافتند و ساخت آن بسیار دور از ذهن است.
شاخصههای معماری برج آجری
🧱این برج با قامت حدود ۵۵ متری و پوشش مخروطیِ شاخص، بلندترین سازهی آجری مستقل جهان بهشمار میرود. بهرهگیری از آجرهای یکنواخت، ایستایی چشمگیر و پرهیز از تزیینات پرکار، از ویژگیهای بارز آن است.
هدف از احداث برج چه بوده است؟
🥅به فرمان قابوس بن وشمگیر، چهارمین فرمانروای آلزیار، برج بهعنوان آرامگاه شخصی ساخته شد؛ هرچند کاوشهای سرداب پیکری نیافت. برخی پژوهشگران کاربری نجومی و رصد ستارگان را نیز محتمل میدانند.
ویژگیهای فضای داخل برج
🏛️داخل برج ساده و بیآرایههای سنگین است؛ جدارهها از آجر و اندود گچ اولیه پوشیده شده که هم به زیبایی و هم محافظت سطح آجر کمک میکرده است.
ارتفاع و جایگاه جغرافیایی برج
📐برج گنبد قابوس حدود ۵۵ متر ارتفاع دارد و بر فراز تپهای نزدیک ۱۵ متری در مجاورت شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار گرفته است؛ در نتیجه، مجموع برآمدگی از سطح پیرامون به حدود ۷۰ متر میرسد.
