شهر تاریخی شوش، این ارزشمندِ هفتهزارساله در دل جنوبغرب ایران، دفتر خاطراتی از اقتدار و هنر تمدنهای کهن است. قدم زدن میان ردیفهای خاکی محوطه، شما را تا قلب تمدن عیلام میبرد؛ جایی که پیشگامان خط و آجرهای لعابدار میزیستند و ثبت جهانی بخشهایی از آن در یونسکو، جایگاهش را گواهی میدهد. از گرمای خوزستان تا نسیم دشتهای شاوور، هر قطعه سنگ و هر پایه ستون، روایتی از زندگی، آیین و تعامل فرهنگی در خود دارد.
با دستی بر ایران همراه شوید تا با نقشه و عکسهای شاخص، شگفتیهای این محوطه را کشف کنید. در این راهنما، هم تاریخ پیدایش شوش را مرور میکنید و هم به جزئیاتی چون زیستگاههای پیشاتاریخی، آیینهای نیایشی و شبکههای مبادلاتی عصر برنز سرک میکشید.
در شوش، دانش و قانون رونق داشت و مردمانش به نظم و دانایی شهره بودند.
-ابوریحان بیرونی
نمایش
گزارش کاوشهای باستانشناسی در شوش
نخستین اشارهٔ ثبتشده به شوش در اوایل سدهٔ دوازدهم میلادی توسط بنجامین بن جناح، خاخام یهودی، صورت گرفت. در پی آن، ویلیام کنت لوفوس انگلیسی در سال ۱۸۵۰ میلادی اولین حفاریهای رسمی را آغاز کرد. از میان پژوهشگران، پروفسور رومن گریشمن فرانسوی بیش از دیگران در این محوطه کاوید و لایهنگاری شوش را به ۱۵ طبقهٔ باستانی سامان داد.
میان سالهای ۱۸۸۴ تا ۱۸۸۶، مارسل دیولافوا بخشهایی را کاوش کرد و آثار ارزشمندی از دورههای هخامنشی و ساسانی به دست آمد. بعدها فصلهای دیگری از کاوش تکرار و بسیاری از اشیای کشفشده به فرانسه منتقل شد.
در سال ۱۸۹۱، ژاک دمورگان با مجوز رسمی دولت ایران و همراهی گروهی از باستانشناسان فرانسوی، کاوشهای برنامهریزیشدهای را در شوش پیش برد. او محوطهٔ باستانی را به چهار بخش عمده تقسیم کرد:
- تپهٔ بزرگ آکروپل: هستهٔ کهن و مرکز شهری
- تپهٔ آپادانا: مجموعههای سلطنتی و ناحیهٔ درباری
- تپهای متعلق به شهر جنوبی محوطه
- تپهای از بافت عمومی با خانههای معمولی
قلعهٔ شوش بنایی است که دمورگان برای اقامت هیئت فرانسوی، بر فراز تپهٔ تاریخی آکروپل و نزدیک آرامگاه دانیال نبی ساخت. از شاخصترین یافتههای تپهها میتوان به پیکرهٔ مشهور ملکهٔ ناپیر اسوستون، پیالهٔ سفالی نخودی با نقش بزکوهی و نسخهٔ قانون حمورابی اشاره کرد.
دمورگان این قلعه را با الگوی معماری قرونوسطایی و زیر نظر مصطفی دزفولی بنا کرد. کارگران ایرانی بودند و آجرهای مصرفی را از آوار کاخ آپادانا و زیگورات چغازنبیل برداشتند؛ برخی از آجرهای چغازنبیل کتیبهٔ میخی داشتند. سال ۱۳۷۳ خورشیدی، فرانسه اسناد مرتبط با ساخت قلعه را به دولت ایران تحویل داد.
نخستین سکونتهای انسانی در پیرامون شوش
در میانهٔ هزارهٔ پنجم پیش از میلاد، بیش از ۱۰۰ روستا در دشت خوزستان وجود داشت. از میانشان «چغامیش» در میانهٔ دشت نمونهای شاخص بود. این آبادیها با یکجانشینی عشایر و گرایش به کشاورزی و سفالگری شکل گرفتند.
پیدایش هستهٔ شهری شوش از روستایی حدود ده هکتار کنار شاوور آغاز شد؛ جمعیت اولیه بیش از دو هزار نفر بود. هرچند در حاشیهٔ دشت قرار داشت، خیلی زود نقش آیینی محوری یافت. معماری منطقه با الگوی سومریها متفاوت و نمایندهٔ ویژگیهای معماری عیلامی بود.
ساکنان نخستین، سکویی بزرگ را بهعنوان مرکز روستا برگزیدند. در نزدیکی آن گورستانی با قرابت به ۲۰۰۰ گور شناسایی شده که در هر تابوت، ظروف نقشدار گِلی یا قیرآلود، چند تبر و یک آینهٔ مسی قرار میگرفت.
شوش؛ پایتخت عیلامیان
هویت شوش بیش از هر دوره با عیلام گره خورده است. در منابع میانرودان، «عیلام» به معنای «مردمان کوه» آمده؛ ظاهراً به زیستبوم کهن آنان اشاره دارد. عیلامیان نزدیک به دو هزار سال این شهر را پایتخت خود دانستند.
میان ۳۵۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد، اثرپذیری از فرهنگ سومر در سفال چرخساز و دگرگونیهای معماری پدیدار شد. رشد جمعیت و رونق مبادله، بذر حسابداری و نوشتار را کاشت. در این دوره، مُهرهای مسطح و استوانهای برای تعیین مالکیت رواج یافت.
در میان یافتههای عیلامیِ شوش، «پیکرهٔ خدایان» اهمیتی ویژه دارد؛ نمونهای زرین از آن اکنون در موزهٔ لوور نگهداری میشود. عیلامیان در معماری از قیر، شیشه و فلزات بهره میبردند.
زیگورات چغازنبیل و دستساختههای پیرامونش اوج شکوفایی عیلام میانه را عیان میکند. اونتاشناپیریشا، شاه عیلامی، در سدهٔ سیزدهم پیش از میلاد این معبد پنجطبقه را به نام «ناپیریشا» و «اینشوشیناک» بنیاد نهاد؛ ایزد نگهبان پایتخت که به باورشان از آنجا به آسمان میرفت.
این مجموعه در شهری با نام «اونتاشناپیریشا» قرار داشت که از نام بنیانگذار گرفته شده است. از شگفتیهای آن، سامانههای انتقال و پالایش آب بود که آب رود کرخه را از حدود ۴۵ کیلومتر دورتر به محوطه میرساند.
در این عصر، هنرهای فلزی شکوفا شد و پیکرههای طلا و نقرهٔ چشمگیر ساخته شد. آجرهای مُزیّن با الهام از بابل و سقفهای گنبدی در قبور، از دیگر ویژگیهاست.
سال ۶۴۰ پیش از میلاد، آشوربانیپال بر شوش تاخت و با سقوط عیلام، این شهر تا برآمدن هخامنشیان خاموش ماند.
در میانهٔ هزارهٔ سوم پیش از میلاد، نفوذ میانرودان بر فرهنگ عیلام چربید و شوش به شهری سومری بدل شد. سپس، شاهزادگان انشان و بزرگان محلی با اتحاد، سلسلهای تازه بنیان گذاشتند.
فرود و ویرانی شوش کهن
دورهٔ سوم حکومت عیلام (عیلام میانه) فرازین دورهٔ شکوه شوش بود. شوتورکناهونته، نخستین شاه، مرزها را گسترش داد و بناهای مهمی ساخت. پنج پادشاه پیدرپی طی ۷۰ سال این رونق را تداوم بخشیدند.
با افول سلسلهٔ شوتورکی، آرامش برهم خورد و کوچنشینی از سر گرفته شد؛ ازاینرو، تاریخ شوش تا سدهٔ هشتم پیش از میلاد گنگ است.
در ۶۴۵ پیش از میلاد، آشوربانیپال بهانهای برای جنگ یافت؛ درخواست انتقال بت «نانا» به آشور رد شد و حملهای سهمگین شوش را به خاک نشاند.
در همین سده، مادها در فلات ایران قدرت گرفتند، عناصر فرهنگ ایرانی را احیا کردند و با میراث عیلام درآمیختند. در پایان قرن، آنان به باززایی شوش و انشان یاری رساندند و «عیلام نو» پدید آمد که چند بار بر پادشاهان میانرودان چیره شد.
شوش در عهد هخامنشی
نسبت هخامنشیان با انشان، پیوندشان با عیلام را استوار کرد و بازسازی شوش در دستور کار قرار گرفت. در روزگار داریوش بزرگ، بهسبب آبوهوای ملایم و نزدیکی به میانرودان، شوش پایتخت زمستانی و مرکز اداری-تجاری شد. کاخ آپادانا، آکروپل و شهر شاهانه از یادگارهای این زماناند و شاهان در اینجا پذیرای سفیران بودند.
کاخ آپادانا، اقامتگاه زمستانی شاهان و کاخ اصلی داریوش، میان سالهای ۵۲۱ تا ۵۱۵ پیش از میلاد بر بقایای عیلامی بنا شد.
داریوش در کتیبهای مینویسد: «به یاری اهورامزدا کاخ باشکوه شوش را بنا کردم.»
از سازهٔ داریوش چیزی برجا نمانده و آنچه امروز به نام آپادانا میشناسیم، عمدتاً به عهد اردشیر دوم بازمیگردد. ستونها و سرستونها یادآور تختجمشیدند؛ پیکرههای انسان-حیوان بر سرستونها و فرش سنگی کف تالارها از ویژگیهای معماری آن است.
کاخ آپادانا همانند دیگر کاخهای هخامنشی در یورش اسکندر ویران شد.
سرگذشت شوش در دورهٔ سلوکی و اشکانی
در عصر سلوکی و اشکانی، اهمیت سیاسی شوش کاهش یافت، اما همچنان بند تجاری مستقلی بود. ارتباط با هند و عربستان و دادوستد ادویه و کالاها در بازارهای شوش جریان داشت و در زمان اشکانیان نیز تداوم یافت. سکههای آن دوره از دل محوطه به دست آمده است.
اواخر سدهٔ چهارم پیش از میلاد، سیمای شوش رنگی یونانی گرفت و نامش دگرگون شد. بخشهایی از بافت هخامنشی بازسازی و بعضی کاخها دوباره مسکونی شدند.
هنر هلنیستی بر ساختارهای اجتماعی، ورزشگاهها و آیینهای پرستش خدایان یونان اثر گذاشت. در روزگار اشکانی، تولیدات محلی جان گرفت و خانههای بزرگ، هویتی ایرانی یافتند. اواخر این دوره، کارگاههای سفالگری وسیعی در شهر برپا شد.
شوش در روزگار ساسانی
در این دوره، همراه با جندیشاپور و شوشتر، شوش به کانون بازرگانی، بهویژه در تولید و صدور ابریشم بدل شد. در پادشاهی شاپور دوم (سدهٔ چهارم میلادی) شورشی رخ داد؛ سرکوب شد و شهر آسیب دید. به فرمان شاه، بازسازی آغاز و شهر نو «ایرانخرهٔ شاپور» نام گرفت؛ یعنی «فرّ ایران بهدست شاپور».
حضور گستردهٔ مسیحیان و تلقی سیاسی از این دین بهعنوان آیین رقیب، سبب شد در حدود سال ۳۵۰ میلادی، شاپور دوم شهری تازه با نام «ایوانِ کرخه» در شمالغرب شوش بنا کند؛ با کارگاههای نساجی برای جایگزینی مرکزیت اقتصادی. با این همه، مسیر ابریشم در سدههای ۶ و ۷ میلادی شوش را دوباره رونق داد و شهر در شمار تولیدکنندگان عمدهٔ ابریشم درآمد.
دوران اسلامی و دگرگونیهای شوش
بر پایهٔ «فتحالفتوح» و «تاریخ طبری»، هفده سال پس از هجرت پیامبر(ص)، مهاجمان عرب کشتاری گسترده در شوش رقم زدند. در سدههای میانه، این شهر مرکز خوزستان بود و قلعهای برای دفع تهدیدها داشت. بازارهای بزرگ و مسجدی با دو ستون استوانهای در آن شناخته میشد.
تا هجوم مغول و برآمدن اهواز بهعنوان پایتخت تازهٔ استان، شوش پرجمعیت بود و با ابریشم خام، نیشکر، انار و مرکبات شهرت داشت. پس از آن، به سبب آرامگاه دانیال نبی، به زیارتگاهی برای مسلمانان و یهودیان تبدیل شد.
چهرهٔ امروزِ شوش
شوش روزگار پرتلاطمی را پشت سر گذاشته، اما زندگی در کنار بقایای قدیمی همچنان جریان دارد. امروز به پشتوانهٔ راهآهن، سد دز، شبکههای نوین آبیاری و شرکتهای بزرگ کشاورزی و صنعتی، جمعیت شوش رو به افزایش است و عمدهٔ ساکنان در خدمات و بازرگانی فعالیت دارند.
وجود محوطهٔ باستانی شوش، چغازنبیل و آرامگاه دانیال، همراه با قرارگرفتن در مسیر اهواز، هر سال هزاران گردشگر داخلی و خارجی را جذب میکند. این توجه رو به رشد، زمینهٔ سرمایهگذاری گردشگری را فراهم کرده و میتوان در آیندهٔ نزدیک انتظار توسعهٔ زیرساختهای اقامتی را داشت.
شوش کجاست و در کدام استان قرار دارد؟
این شهر در مسیر اندیمشک–اهواز و در استان خوزستان واقع شده است. فاصلهٔ شوش تا اندیمشک حدود ۴۰ کیلومتر و تا اهواز نزدیک ۱۱۰ کیلومتر است. برای بازدید از محوطهٔ باستانی، از موقعیت مکانی زیر بهره بگیرید:
پرسشهای پرتکرار دربارهٔ شوش باستان
اگر پاسخ خود را اینجا پیدا نکردید، پایین همین مطلب در بخش دیدگاهها بنویسید تا سریع پاسخ دهیم.
شوش چه قدمت تاریخی دارد؟
🕰️بر پایهٔ کاوشهای انجامشده در محوطهٔ شوش (خوزستان)، نخستین نشانههای استقرار انسانی به حدود ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد بازمیگردد؛ یعنی بیش از ۶۲۰۰ سال قدمت، که شوش را در شمار کهنترین شهرهای جهان مینشاند.
ارزشمندترین کالاهای تجاری شوش چه بود؟
🛍️شوش در اوج اقتدار عیلام و هخامنشی، گرهگاه کاروانها بود. از مهمترین اقلام مبادلهای میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- پارچهها و رشتههای ابریشمی
- ترنج (نارنج) و انار
- نیشکر و فرآوردههای قندی
- سفالینهها و دستساختههای بومی
چرا بخشی از یافتههای شوش در موزهٔ لوور است؟
🖼️از اواخر سدهٔ نوزدهم، هیئت فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان مأمور حفاری شد. طبق قراردادهای رسمی آن دوران، قسمتهایی از اشیای مکشوفه به فرانسه انتقال یافت و اکنون در موزهٔ لوور پاریس به نمایش است.
راز شهرت جهانی شوش چیست؟
🌐زیگورات چغازنبیل، از نخستین پرستشگاههای پلکانی جهان و در فهرست میراث جهانی یونسکو (ثبت ۱۹۷۹)، شناسهٔ اصلی شوش است؛ معماری منحصربهفردش سالانه گردشگران بسیاری را جذب میکند.
آیا قلعهٔ شوش اثری باستانی بهشمار میآید؟
🏯قلعهٔ شوش (قصر دمورگان) در دورهٔ قاجار برای اقامت باستانشناسان ساخته شد. این بنا مدرن است؛ هرچند در ساخت آن از آجرهای کاخهای باستانی بهره بردهاند، اما خودِ قلعه قدمت باستانی ندارد.
