استان فارس، سرزمینی مملو از نشانههای تاریخ و فرهنگ است؛ جایی که چشمانداز باستانشناسی ساسانی، پردهای از روزگار کهن را پیش چشم میگذارد و بخشی از عظمت ایران دیرین را بازمینمایاند. این خطه علاوه بر آنکه مهد یکی از قدرتمندترین دودمانهای ایرانی بوده، میزبان مجموعهای کمنظیر از آثار ثبتشده در فهرست یونسکو نیز هست.
در هر بنا و هر سنگ این دیار، قصهای از هنر، معماری و تمدن ساسانی نهفته است؛ قصهای که هنوز دل دوستداران تاریخ را میلرزاند.
میان سلسلههای بزرگ ایران، ساسانیان با اثرگذاری ژرف بر فرهنگ، سیاست و معماری فارس، نقشی کلیدی در شکلگیری سیمای این منطقه داشتهاند. در این نوشته از «دستی بر ایران»، با نقشهها و تصاویر گویا، این چشمانداز باستانشناسی ساسانی را از زاویهای تازه مرور میکنیم تا زوایای کمتر دیدهشده آن روشنتر شود.
در دوره ساسانی، اوج پختگی معماری و هنر ایرانی رخ نمود؛ آثاری که تنها میراث ملی نیستند، بلکه بخشی بیبدیل از تاریخ تمدن جهان به شمار میآیند.
ارنست هرتسفلد (باستانشناس آلمانی و پژوهشگر هنر و معماری)
نمایش
چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس، پایتختهای ۴۰۰ساله
مطالعات تاریخی و کاوشهای میدانی جایگاه ممتاز این ناحیه را در ایران نشان میدهد. فارس از نظر فرهنگی و تاریخی، موقعیتی یکتا دارد و نزدیک به ۴ قرن، میزبان پایتختهای ساسانی بوده است. باشکوهترین سازههای آن دوره در همین محدوده برپا شد و بخش عمدهای از یادمانهای ساسانیِ ثبتشده نیز به این منطقه تعلق دارد.
امپراتوری ساسانی یکی از درخشانترین فصلهای تاریخ ایران است؛ دورهای که اوج بلوغ تمدنی ایرانیان رقم خورد. همزمانی این امپراتوری با بیزانس در روم، زمینه تبادلهای هنری و معماری را فراهم کرد و از همین رو میان میراث دو سوی جهان کهن، همانندیهایی به چشم میآید. یادگارهای برجایمانده در فارس امروز، همان چیزی است که از آن با عنوان چشمانداز باستانشناسی ساسانی یاد میشود.
شهرهای باستانی ساسانیان در منطقه فارس: بیشاپور، فیروزآباد، سروستان
یافتههای باستانشناسی در استان فارس از وجود حدود ۳هزار اثر ارزشمند حکایت دارد که بخشی از آنها به دوره شکلگیری چشمانداز ساسانی بازمیگردند؛ شواهدی که از حکومتی توانمند در این ناحیه خبر میدهند.
نامدارترین آثار این چشمانداز، به سه شهر تاریخی بیشاپور، فیروزآباد و سروستان وابستهاند. افزون بر این، نزدیک به ۳۰ سنگنگاره و چندین راه ارتباطیِ ساسانی در سراسر فارس شناسایی شده است.
این سه شهر بههمراه داراب و فسا، با شبکهای از راههای ساختهشده در روزگار ساسانی به هم پیوند خوردهاند. بیشاپور ۶۰ کیلومتر بالاتر از فیروزآباد در شمالغرب آن قرار دارد و سروستان در شمالشرقی فیروزآباد و شرق فسا واقع است.
بیشاپور؛ بازمانده چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس
بیشاپور از ارزشمندترین شهرهای بازمانده ساسانی است که پیدایش آن به سده سوم میلادی میرسد. این شهر که در نزدیکی کازرونِ فارس قرار دارد، نخستینبار میان سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۹ خورشیدی بهکوشش هیأتی از موزه لوور به سرپرستی رومن گیرشمن کاوش شد.
بنیان بیشاپور را شاپور اول گذاشت؛ شهری خوشاقلیم در مسیر تیسفون به تختجمشید که به فرمان او و با همکاری ایرانیان و اسیران رومی ساخته شد. طرح شهری آن بر اساس الگوی رومیِ هیپوداموس بود: نقشه مستطیلی با چهار دروازه که دو خیابان متقاطع آنها را به هم میرسانْد. کوه و رود و دیوار و خندق از شهر پاسداری میکردند و با دو بخشِ ارگ سلطنتی و بافت مردمنشین شناخته میشد.
تأثیر هنر و معماری رومی بر بیشاپور آشکار است و بیننده همانندیهای این سبکها را در گستره چشمانداز ساسانی فارس بهروشنی درمییابد.
از شاخصترین یادمانهای کشفشده در بیشاپور میتوان به اینها اشاره کرد:
- ایوان موزاییک، معبد آناهیتا، کاخ شاهی و تالار تشریفات در بخش درباری
- گرمابه و کاروانسرا در بخش مردمنشین
«تنگ چوگان» در نزدیکی بیشاپور از نامدارترین محوطههاست؛ میدان چوگان شاهان ساسانی که شش سنگنگاره از آن زمان بر سینه کوه برجا مانده است. این نقشها از نظر ظرافت و شکوه با آثار تخترستم برابری میکنند و صحنههایی چون پیروزی شاهان بر رومیان و اعراب و یاغیان و نیز دریافت فرّه ایزدی از اهورامزدا را نمایش میدهند.
غار شاپور، در مجاورت شهر کهن بیشاپور، از دیدنیترین جاذبههای فارس است. در آن، تندیس سترگ شاپور یکم، دومین شاه ساسانی، قرار دارد؛ یگانه پیکره سنگیِ بهجامانده از ایران باستان که از یک چکیدهسنگ (استلاگمیت) تراشیده شده است. با گذشت نزدیک به ۱۷ قرن، ریزهکاریهای اثر هنوز شگفتانگیز است. این مجسمه تا سال ۱۳۳۶ بر زمین غار افتاده بود که بهکوشش ارتش آن زمان دوباره برپا شد.
فیروزآباد؛ نماد شکوه ساسانی در استان فارس
فیروزآباد، نخستین پایتخت ساسانیان، سرشار از جاذبههای دیدنی است. این چشمانداز در ۱۱۰ کیلومتری جنوب شیراز جای دارد. اردشیر پاپکان آن را بنیاد نهاد و «اردشیرخوره» نام گذاشت؛ نامی که نشانه اعلام قدرت در برابر اشکانیان و اردوان پنجم بود، چرا که سنت نامگذاری شهر به نام خویش ویژه شاهان بود. سرانجام اردشیر، اردوان را شکست داد و بنیاد شاهنشاهی ساسانی را استوار کرد. شهر بهصورت دایره و با حصار گلین و خندقی پیرامون ساخته شد.
اردشیرخوره بعدها به «فیروزآباد» شناخته شد. بافت آن از بناهای ساده قلوهسنگ و گل شکل میگرفت؛ ساختمانهایی دور از هم، میان حیاطها و باغها. همه شهر بر اساس محاسبات دقیق طراحی شده بود و جز محدوده مرکزی که با حصاری جدا و محل اقامت شاه و بزرگان بود، طرحی یکدست داشت؛ ویژگیای که آن را از دارابگرد و هترا متمایز میکند.
کاخ اردشیر بابکان—با سه گنبد و تالارهای تودرتو—مشهورترین بنای این شهر باستانی است. گچبریهای نسبتاً سالم آن، از زیباترین نمودهای چشمانداز ساسانی فارس به شمار میرود.
در پیرامون فیروزآباد، یادمانهای برجسته بسیاری دیده میشود؛ از مهمترین دیدنیها میتوان نام برد:
- قلعه دختر در شش کیلومتری شمال شهر، شهر باستانی گور، رصدخانه و سنگنگاره «چهار شاهزاده»
سروستان؛ نماد تاریخ باستانی استان فارس
سروستان از کهنترین شهرهای تاریخی فارس است و بناهای شایان توجه بسیاری از روزگار ساسانی در آن برجاست؛ از اینرو بخشی مهم از چشمانداز باستانشناسی ساسانی فارس بهشمار میآید. مهمترین یادمانهای این شهر عبارتاند از:
- کاخ سروستان (ساسان)، قلعه گبری، قلعه برزو، آرامگاه شیخ یوسف سروستانی و کتیبههای متعدد تاریخی
کاخ سروستان، بنایی ساسانی برای شکار و استراحت شاهان، از ایوانها، اتاقها و تالار مرکزی تشکیل شده است. این کاخ—که به «کاخ ساسان» نیز معروف است—با معماری منحصربهفرد در گنبدسازی و ظرافتهای اجرایی، نمونهای درخشان از هنر ایرانی است. اگرچه از کاخ فیروزآباد کوچکتر است، ساختاری پیچیدهتر و مهندسی دقیقتری دارد. پژوهشها آن را متعلق به اواخر دوره ساسانی—دوران اوج معماری این شاهنشاهی—میدانند و از نمادهای برجسته چشمانداز فارس بهشمار میآورند.
اهمیت چشم انداز باستان شناسی ساسانی در منطقه فارس
ساسانیان در این پهنه، پایههای فرهنگ و تمدن ایران باستان را استوارتر کردند؛ از ساخت کاخها و نیایشگاهها تا گسترش سنتهای هنری و شهری. کاخ اردشیر بابکان، معبد آناهیتا، شهر باستانی گور، کاخ ساسان و کتیبههای سنگی، تنها بخشی از نمودهای شکوه این چشماندازند.
علاوه بر بیشاپور، فیروزآباد و سروستان، دیگر شهرهای فارس نیز ظرفیتهای گردشگری ارزشمندی دارند؛ برخی آثارشان ساسانی و شماری متعلق به دورههای دیگر است. نمونههایی از این دیدنیها:
- قلعه ایزدخواست در آباده
- بُراق گرگه و قدمگاه سده در نزدیکی روستای سده در اقلید
- آتشکده کاریان در لارستان و معبد جماسب در جهرم
- کاخ کیومرث و آتشکده آذرجو در داراب
- تیزاب گرگه و بستانک گرگه در سپیدان
- قلعه ضحاک فسا
- مجسمه و غار شاپور و سنگنگاره شاه بهرام دوم در کازرون
- قلعه اژدهاپیکر در لارستان
- تخت جمشید، نقش رستم و نقش رجب در مرودشت
- سنگنگاره سراب بهرام
- میلاژدها در نورآباد ممسنی.
با وجود ارزشهای بیبدیل این مجموعهها، بسیاری از آنان هنوز آنگونه که بایسته است در جهان شناخته نشدهاند و تنها بخشی از آنها در فهرست میراث فرهنگی ثبت شدهاند. یکی از هدفهای مهم گردشگری، شناساندنِ سنجیده این گنجینهها به مخاطبان جهانی است.
بهمنظور ارتقای جایگاه فرهنگی و تاریخی ایران، معرفی دقیقتر چشمانداز ساسانی فارس—از جمله بیشاپور، فیروزآباد و سروستان—ضروری بهنظر میرسد.
پرسشهای متداول درباره چشمانداز باستانشناسی ساسانی
اگر پاسخ خود را در فهرست زیر نیافتید، در بخش دیدگاهها مطرح کنید؛ با دقت پاسخ میدهیم.
محور ساسانی چیست و شامل چه آثار شاخصی میشود؟
🧭محور ساسانی مجموعهای از یادمانهای باستانشناسی در استان فارس است که سه پهنه فیروزآباد، بیشاپور و سروستان را دربر میگیرد. در این گستره، ۸ بنای معماری (از قلعه تا کاخ)، ۲ شهر تاریخی، ۸ نقشبرجسته و یک قلعه شاخص ثبت جهانی شده و نمودار درخشش هنر و مهندسی ساسانیاند.
آثار ثبتشدهٔ فیروزآباد در فهرست جهانی یونسکو کدامند؟
🏺در شهرستان فیروزآباد پنج یادمان ساسانی در فهرست یونسکو جای گرفتهاند:
- قلعهٔ دختر (قلعهٔ شهریز)
- نقشبرجسته تاجگذاری و پل مهرنرسه
- نقشبرجسته پیروزی شاپور اول
- کاخ اردشیر بابکان
- شهرگور (پارک تاریخی شاپور)
چرا غار شاپور اهمیت ویژهای در محور ساسانی دارد؟
🏔️دلایل برجستگی این غار چنین است:
- نقشبرجسته باشکوه شاپور اول در ورودی غار
- مجسمه شاپور اول و کتیبهها و نقشهای درون غار
- سامانه سنتی گردآوری آب شامل آبانبار و جویبار زیرزمینی
آیا پیکر شاپور اول در غار شاپور دفن شده است؟
🪦نقلهای محلی از دفن پیکر شاپور در این غار سخن میگویند؛ با این حال سند باستانشناسی یا تاریخی قطعی برای تأیید این روایت در دست نیست. بر پایه افسانهها، او پس از شکست، به غار پناه برده و ناپدید شده است.
ویژگی منحصربهفرد شهر باستانی گور چیست؟
🌀شهر گور به طرح دایرهای خود شهرت دارد و نخستین شهر مدورِ شناختهشده در ایران محسوب میشود؛ الگویی هندسی که در روزگار ساسانی نماد قدرت مرکزی و مهندسی شهری پیشرفته بود.
چرا برخی باستانشناسان کاخ اردشیر بابکان را آتشکده میدانند؟
🕯️این برداشت از ویژگیهای معماری و کارکرد آیینی بنا ناشی میشود. شماری از پژوهشگران باور دارند که این ساختمان بیش از آنکه کارکرد درباری داشته باشد، میزبان مراسم دینی زرتشتی بوده؛ نشانههایی چون فضای قدسی و فقدان آرایههای تجملیِ متعارفِ کاخها، این نگاه را تقویت میکند.
