شهر تاریخی یزد، جواهری کمبدیل در پهنه کویر ایران است؛ جایی که رگههای فرهنگ و تاریخ ایرانی در بافتی خشتی و زیر سایه بادگیرها تنیده شدهاند. این مجموعه کمنظیر که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای دارد، تصویری روشن از زیست هوشمندانه در اقلیم سخت و کمآب ارائه میکند.
در این مطلب از «دستی بر ایران»، با دیدنیهای یزد و نقشه و عکسهای چشمنواز بافت تاریخی آشنا میشویم تا سفری احساسی و دانستنی به دل کویر و روایتهای کهن این شهر داشته باشیم؛ پنجرهای برای درک عمیقتر رمز و رازها و نشانههای شهری که روح زندگی و هنر ایرانی در آن جاری است.
آنکه هنر زیستن میداند، در هر شرایطی شکوفا میشود.
— مولانا جلالالدین محمد بلخی
نمایش
محلههای کهن در بافت تاریخی یزد
در ادامه با برخی محلههای ریشهدار و تاثیرگذار بافت تاریخی یزد آشنا میشویم:
محله فهادان
فهادان از قدیمیترین محلههای یزد و در گذشته محل اقامت خاندانهای سرشناس بوده است. مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر) و بقعه دوازده امام در این محدوده قرار دارند.
از حدود ۷۰۰ هکتار بافت ثبتشده یزد، ۱۱۴ هکتار به فهادان اختصاص دارد و نزدیک به ۷ هزار نفر در آن زندگی میکنند. این محله را «یوزداران» هم نامیدهاند؛ چون یکی از اتابکان یزد دوستدار یوز بوده و در اینجا از آن نگهداری میکرده است.
فهرستی بلند از بناهای ارزشمند فهادان برجاست؛ بسیاری با قدمت قاجاری: بقعه شیخ فهادان، مسجد ملا زینل، خانه لاریها، خانه تهرانی، حمام ابوالمعالی، مسجد چهلمحراب، خانه ملکزاده، خانه محمودی، مهد قرآن، بقعه دوازده امام، حسینیه فهادان، خانه کاشفی، خانه محمدحسین فرجامی، خانه نواب وکیل، مدرسه ضیائیه، خانه میرزاده، خانه عربزاده، مسجد فهادان، مسجد قدمگاه، آبانبار فهادان، خانه رأسالحسینی، امامزاده سیدتاجالدین، مسجد زینالدین آقا، مسجد صاحبالزمان و مسجد حاجی آخوند عرب عجم.
محله چهار منار یزد
چهارمنار در قلب بافت تاریخی و از پهناورترین بخشهای آن است. این تنها محلهای است که آثارش در دو مقطع ثبت جهانی/ملی شدهاند: در ۲۰۱۱ باغ دولتآباد همراه با هشت باغ ایرانی ثبت جهانی شد و در ۲۰۱6 مجموعه آثار تاریخی چهارمنار ثبت ملی یافت.
از بناهای برجسته محله: مسجد میر خضر شاه (مسجد بزرگ چهار منار)، حسینیه بزرگ چهار منار، بقعه سید شمسالدین، بقعه شاه سیدرضا، آبانبار کوچه بندون، باغ دولتآباد، آبانبار باغ دولتآباد و مدرسه شاه نعمتالله ولی.
محله آبشاهی
محله آبشاهی روزگاری در پیرامون شهر قرار داشته و از پرجمعیتترین محلههای کهن است. طبق منابع تاریخی، آب قنات این محله به چهار سهم تقسیم میشده: سه سهم برای باغ دولتآباد و یک سهم ویژه ساکنان آبشاهی.
محله خلف خانعلی
خلف خانعلی در گذشته از محلههای زرتشتینشین یزد بوده؛ همزیستی زرتشتیان و مسلمانان در آن دیده میشد. بناهای دینی زرتشتی مانند انجمن مرکزی زرتشتیان یزد، کتابخانه هورشت، در مهر پشت خانعلی، پیر الیاس، پیر وهن سپند و دبستان خسروی نشان از رونق مذهبی و فرهنگی محله دارد. حمام خلف خانعلی هنوز مورد استفاده زرتشتیان است. شغل غالب ساکنان قدیم: شعربافی و جوراببافی.
محله سر دو راه
نام محله از قرارگیری آن بر سر دوراهی اصفهان و شیراز آمده و آبوهوای دلپذیری دارد. بناهای مهم: مسجد زاویه، کارخانه اقبال، آبانبار زاویه، آبانبار سر دو راه و آبانبار محمدباقر.
محله لب خندق
این محله کنار خندق قدیم شهر شکل گرفته و به همین سبب چنین نامی دارد. خندق در دوره آلمظفر بهعنوان سپر دفاعی کنده شد. آثار مهم: بخشهایی از برج و باروی یزد، حسینیه لب خندق، کاروانسرای لب خندق و بازار خان.
محله شاهدباز
شاهدباز در نزدیکی میدان امیرچخماق قرار گرفته و به برگزاری آیینهای مذهبی در حسینیهها معروف است. بناهای شاخص: آبانبار شاهدباز، حسینیه شاهدباز، مسجد شاهدباز و خانه اردکانیان.
پیکره و仕 کار قناتها در یزد
بخش مهمی از هویت یزد به شبکه گسترده قناتهای آن گره خورده است؛ استان یزد میزبان هزاران رشته قنات است. برای آشنایی تکمیلی با این فناوری آبرسانی سنتی، به مقاله قناتهای ایران مراجعه کنید.
قناتها همچون راهروهای زیرزمینی پیوسته، از دامنههای کوه آغاز میشوند و با طی مسیر در بیابان، آب را به نقطههای بهرهبرداری میرسانند؛ نظمی شبیه کلونی مورچگان در دل خاک.
شناخت قناتهای شاخص یزد
در ادامه، نامدارترین قناتهای یزد را مرور میکنیم:
قنات زارچ
نامآشناترین قنات یزد «زارچ» است که بهرهبرداری از آن به حدود ۱۳۰۰ میلادی برمیگردد. زارچ بهعنوان قدیمیترین و طولانیترین قنات جهان شناخته میشود: ۱۰۰ کیلومتر طول و ۲۱۱۵ میله چاه. مبدأ آن فهرج است؛ پس از طی حدود ۶۰ کیلومتر به یزد میرسد و سپس به ناحیه زارچ میرود.
این قنات سه شاخه به نامهای «شیرین»، «شور» و «ابراهیم خویدکی» دارد که امروز فقط شاخه «شور» آبده است.
پس از اسلام، مسجد جامع یزد در حریم این قنات بنا شد و چند میله چاه در محدوده مسجد قرار گرفت تا هم آبانبار زیر مسجد را پر کند و هم از پایاب برای وضو بهره ببرند. پایاب هنوز کار میکند و در تاریخ مسجد جامع نیز از قنات زارچ یاد شده است.
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو (ژوئیه ۲۰۱۶، استانبول)، یازده قنات ایرانی بر پایه دو معیار فرهنگی در فهرست جهانی جای گرفتند.
دیگر قناتهای شناختهشده یزد: اهرستان، غیاثآباد پشتکوه، علیآباد و مزرعه دربید منصورآباد.
خانههای سنتی یزد
خانههای تاریخی یزد vitrine زیباییشناسی سازگار با اقلیماند؛ چند نمونه برجسته:
خانه لاریها در شهر تاریخی یزد
زادۀ روزگار قاجار و در محله فهادان است. طرح کلی آن بر الگوی خانههای اعیانی همان دوره است: اندرونی و بیرونی با حیاط مرکزی. جبهه شمالی زمستاننشین و بخش جنوبی تابستاننشین (دارای تالار و بادگیر).
بخش شرقی اتاق آیینه، مطبخ، سرداب و فضاهای پاییزه را در خود دارد و ضلع غربی بهارخواب است. امروز این خانه به «موزه اسناد تاریخی یزد» تبدیل شده. دو ورودی دارد که یکی به کوچهای با در بزرگ باز میشود؛ «کوچه دربند» نشانه توان مالی ساکنان بوده است.
خانه کلاهدوزها (موزه آب)
در خیابان قیام و مربوط به قاجار؛ ۷۲۰ مترمربع مساحت دارد و قنات زارچ از زیر آن میگذرد. فضاهایی چون پنجدری، تالار، اتاق ارسی، آشپزخانه و محل خدمه در آن دیده میشود و دو عرصه تابستانی و زمستانی دارد.
اکنون «موزه آب» است: با نمایش ماکتها و عکسهای ساخت قنات، ابزار مقنیگری مانند کلنگ و چرخ چاه، پوشاک چاهکنها، مشک آب، ظروف شیشهای/سفالی و وقفنامههای آبی. «ساعت آبی» با قدمت ۷۰۰ سال نیز در میان آثار است.
خانه مرتاض یزد
خانهای قاجاری با دو بخش بیرونی و اندرونی، هرکدام با حیاط و ورودی جدا. حیاط اندرونی حدود سه برابر بیرونی است و تالار بلندمرتبهای دارد. امروز دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد در آن مستقر است.
خانه شکوهی یزد
معماری درونگرا و چهار حیاط وسیع؛ یکی «نارنجستان» با ورودی مستقل، دیگری مرتبط با اندرونی و حوض بزرگ مرکزی، و دو حیاط در اضلاع دیگر که به فضاهای متنوع راه میدهند. نمود روشن معماری یزدی؛ اکنون دفتر اداره میراث فرهنگی یزد است.
خانه رسولیان
دو بخش بیرونی و اندرونی دارد؛ بیرونی محل پذیرایی و روضهخوانی بوده است. اندرونی شامل اتاقهای سهدری، پنجدری، ارسی، تالار، کلاهفرنگی و بادگیر با حیاطی پهناور و حوض بزرگ در میانه.
خانه تهرانیها
در محله فهادان و مربوط به قاجار؛ امروز هتلموزه است. سازنده آن شیخ مهدی عرب بوده و بهسبب رفتوآمد ساکنان به تهران، «خانه تهرانیها» نام گرفته است. اجزای بنا: سردر، حیاط اصلی، حیاط نارنجستان، هشتی، چاهخانه، قنات، سرداب و دو اتاق شاهنشین با بادگیر.
بازارهای تاریخی یزد
یزد از دیرباز شهری با رونق تجارت بوده است؛ آشنایی با بازارهای آن تصویر روشنی از اقتصاد شهری به دست میدهد.
در دوره پهلوی با گشایش خیابان شاه، مجموعه بازار به دو نیم شد و بخشی از راستهها از میان رفت. امروز نیز در این بازارها پارچه، طلا، فرش و شیرینیهای سنتی عرضه میشود.
بازار قیصریه
بازاری با معماری چشمنواز و دو درِ چوبی ارزشمند؛ مرکز خریدوفروش پارچههای یزدی.
بازار قنبر
کهنترین بخش بازار و جزئی از مجموعه تاریخیفرهنگی امیرچخماق. تکیهای زیبا از قرن هجدهم نیز در دل آن جای دارد.
بازار دروازه مهریز
بازاری ۳۸ متری بنیانگرفته در عهد گورکانیان.
بازار تبریزیان
یادگار قاجار در انتهای بازار پنجهعلی با معماری تماشایی.
بازار زرگری
بازاری با ریشه در قرون هفدهم و هجدهم میلادی؛ اکنون ۹۴ متر طول دارد و در شمال خیابان قیام قرار گرفته است.
بازار یزد بخشهای نامآشنای دیگری هم دارد که هر یک هویتی مستقل یافتهاند.
حمامهای یزد
با برخی گرمابههای تاریخی یزد آشنا شوید:
حمام خان یزد معروف به گرمخانه یا گرمابهی نور
بنای حمام خان در سال ۱۷۹۷ میلادی و با زیربنای نزدیک به ۹۰۰ مترمربع ساخته شد. در عهد ناصری محل استحمام بزرگان شهر بود و از همینرو به «حمام خان» شهرت یافت. آمیزهای از سادگی و زیبایی دارد و بهگونهای طراحی شده بود که عموم مردم نیز بتوانند از آن استفاده کنند.
در گذشته حمامها فقط کارکرد بهداشتی نداشتند؛ محل دیدار، گفتوگو، استراحت، نیایش، رفاقت و حتی حلوفصل امور روزمره بودند.
حمام گلشن (حمام گازرگاه)
یادگار دوره قاجار در محله گازرگاه کنار باغ معین؛ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
حمام فرط
از دوره قاجار و واقع در خیابان امام خمینی، محله دارالشفاء؛ ثبت ملی.
حمام قدیمی زارچ
بازمانده ادوار افشاریه و زندیه؛ اکنون در تقاطع بلوار تازهساز زارچ؛ ثبت ملی.
حمام کسنویه
قاجاری و در خیابان انقلاب، محله کسنویه؛ ثبت ملی.
حمام کلیمیان
از دوره قاجار در چهارسوق کلیمیان؛ ثبت ملی.
حمام شاه کمالیه
با قدمت ایلخانی و در محله شاه ابوالقاسم؛ در فهرست آثار ملی ایران.
مسجدهای یزد
یزد شهری مذهبی است و شناخت مساجد آن دریچهای به تاریخ و معماری شهر میگشاید:
مسجد جامع کبیر شهر یزد
مسجد جامع یزد با شیوه یکایوانی و طی حدود یک سده و سه دوره تاریخی شکل گرفته است. ریشههای سازهای آن به دوره ساسانی میرسد و بنای امروزین بیشتر متعلق به ایلخانی و تیموری (سبک آذری) است. گنبدخانه از عهد ایلخانی و سردر رفیع از زمان شاهرخ تیموری است. کاشیکاری درخشان، سردر بلند و فرم خوابیده گنبد از ویژگیهای ممتاز آناند.
مسجد کنونی جای سه مسجد مجاور پیشین را گرفته که در دوره قاجار در قالب یک مجموعه با صحن وسیع ادغام شدند. مسجد جامع در الگوی شهرسازی یزد نقشی محوری داشته و در نقشه جامع شهر مسیرها و قطعهبندی پیرامون را جهت داده است.
شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد میگذرد؛ حدود ۶۰ پله تا دسترسی به آب.
مسجد جامع فهرج
در روستای فهرج، ۲۵ کیلومتری جنوبشرقی یزد و کنار راه یزد–بافق. قلعه باستانی، آبانبار و مزار شهدا نیز در این روستاست. این مسجد را قدیمیترین مسجد دستنخورده ایران (و شاید جهان) دانستهاند.
مسجد جامع نو (امیرچخماق)
جزئی از مجموعهای شامل تکیه، میدان، حمام، کاروانسرا، خانقاه، قنادخانه و چاه آب سرد؛ بنیان در قرن چهاردهم میلادی. این مجموعه در میانه بافت قدیم و از نقاط راهبردی شهر بوده است.
مسجد چهار منار
به مسجد خضرشاه یا میرخضرشاه نیز شهرت دارد؛ ساخته ۱۴۴۵ میلادی در محله چهارمنار. در گذشته شبها بر فراز چهار مناره آتش میافروختند تا کاروانها راه را بیابند.
کنیسههای یزد
یزد زمانی میزبان جمعیت چشمگیر یهودیان بود و کنیسههای بسیاری برای آیینهایشان داشت.
کنیسه کمال یزد
از کهنترین کنیسههای یزد با معماری ویژه دوره صفویه؛ کتیبههای عبری در آن دیده میشود و در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
دیگر کنیسههای شهر (بیش از ده معبد) همچنان سالم و پابرجا هستند.
آتشکدههای یزد
یزد از کانونهای اصلی حضور زرتشتیان است و آتشکدههای پرشماری دارد.
آتشکده (آتش ورهرام) شهر یزد
بنای کنونی در سال ۱۹۳۴ میلادی با پشتیبانی زرتشتیان یزد و پارسیان هند ساخته شد. معماری آن الهامگرفته از هنر هخامنشی است؛ در حیاطی وسیع و مرتفع و با نقش برجسته «فروهر» بر پیشانی عمارت.
اهمیت آتشکده به شعله کهن درون آن است که گفته میشود حدود ۱۵۰۰ سال بیوقفه روشن نگه داشته شده. آتش ورهرام در مجمری برنجی و در اتاقی ویژه، بالاتر از سطح زمین و دور از باد و باران و تابش مستقیم خورشید نگهداری میشود.
موزههای یزد
پیشینه فرهنگی یزد زمینهساز شکلگیری موزههای متنوع شده است؛ بسیاری در دل بناهای تاریخی. موزه آب در خانه کلاهدوزها نمونهای از این همنشینی است. چند موزه مهم دیگر:
موزه نور و روشنایی
در خیابان کاشانی و در اصل کوشکی در میان باغی دلگشا از دوره پهلوی. بازرگان «صرافزاده» آن را برای مهمانسرایی خصوصی ساخت و در ۱۳۷۷ به موزه تبدیل شد.
ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی دارد. کلکسیون چراغها چشمگیر است: دستی، پایهدار، آویزی، پیهسوز و شمعسوز؛ برخی پیهسوزها به دوره ساسانی بازمیگردند.
موزه علوم طبیعی یزد
با کمک فرهنگیان در ۱۳۷۷ توسط آموزشوپرورش یزد راهاندازی شد و چهار بخش دارد: زمینشناسی، زیستشناسی، فیزیک و نجوم.
ساختمان موزه همان نخستین مدرسه قدیمی شهر است: «ایرانشهر» (۱۳۰۶–۱۳۰۷) به طراحی معمار فرانسوی آندره گدار با آمیزهای از سبکهای ساسانی و صفوی؛ ثبت ملی در ۱۳۷۷.
موزه مارکار
با نام «موزه تاریخ و فرهنگ زرتشتیان» در میدان مارکار؛ بخشی از مجموعهای که «پشوتنجی مارکار» بنیان گذاشت: پرورشگاه، خوابگاه شبانهروزی، دبستان و دبیرستان و برج ساعت مارکار.
در موزه، اشیا، تصاویر و ماکتها سبک زندگی و باورهای زرتشتیان را روایت میکنند و فیلمهای کوتاهی از آیینها و پوشاک هشتاد سال گذشته نمایش داده میشود.
الگوهای شهرسازی در یزد
معماری و شهرسازی یزد نمونهای شاخص از سازگاری با اقلیم گرم و خشک است. در مرکز هر محله معمولاً مسجد، حسینیه، بازارچه، حمام، آبانبار، «لَرد» (محوطه نگهداری کالا)، کارگاههای کوچک و جوی آب متصل به قنات وجود داشته که بسیاری هنوز پابرجاست.
خانههای قدیمی بر محور قبله نشستهاند؛ بنابراین هندسه بافت کهن جنوبغربی–شمالشرقی است و فضاهای تابستانی/زمستانی بهینه پیرامون حیاط مرکزی مینشینند.
دیگر آثار تاریخی یزد
چند بنای خواندنی دیگر از یزد:
باغ ایرانی دولتآباد یزد
باغی از دوره زندیه که از قنات «دولتآباد» سیراب میشود و بر کهنالگوی باغ ایرانی تکیه دارد. مجموعه بناهای چندگانه و فضای سبز با درختان میوه و زینتی، و بادگیر ۳۳٫۸ متری که بلندترین بادگیر جهان دانسته میشود، شاخصههای آناند.
مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر)
ساخته ۱۲۳۳ میلادی؛ شبستان با محراب و رواقهای پیرامون. گنبد خشتی با گچبری و نقاشی آبرنگ، نمونهای از معماری عهد مغول است.
آبانبار شش بادگیری
آبانباری کهن با شش بادگیر در محله «تل»؛ دو ورودی شمالی و جنوبی و ۵۵ پله دارد. مخزن با گنبدی تخممرغیشکل و سقف بزرگِ ضربیِ خشتی و نمای آجری.
نارین قلعه (نارنج قلعه)
از مهمترین آثار پیش از اسلام در ناحیه؛ دژی بر فراز تپهای مشرف بر میبد، تماماً از خشت و گل و با معماری مطبق.
بقعه دوازده امام
یکی از کهنترین بناهای محله فهادان و نمونهای شاخص از سبک سلجوقی با آجرکاری و کتیبه کوفی؛ تکگنبدی.
بقعه سیدشمسالدین
مدرسه شمسیه در ۱۳۶۵ میلادی بنا شد و امروز از آن بنای بزرگ، گنبدی برجای مانده است. گچبری، کاشی معرق و نقوش هندسی زیر گنبد از هنرهای بهکاررفتهاند.
بقعه سیدرکنالدین در شهر تاریخی یزد
در منابع تاریخی از اجزایی چون رصدخانه، دارالکتب با سههزار جلد، دارالسیاده و دارالادویه یاد شده؛ امروز بقعه مدفن سیدرکنالدین برجاست.
چگونه از بافت تاریخی یزد دیدن کنیم؟
برای لمس روح یزد، پیادهروی در گذرها بهترین راه است. اگر فرصتتان کم است، دستکم نیمروز را به قدمزدن در کوچهها و میدانها اختصاص دهید تا بناها و روایتهایی را که در این مطلب معرفی شد از نزدیک ببینید و قدر میراث جهانی این شهر را بیشتر بدانید.
یزد کجای ایران است؟
استان یزد در میانه ایران قرار دارد؛ از شمال و غرب با اصفهان و از شمالشرق با خراسان هممرز است. برای سفر با خودروی شخصی، قطار و… کافی است موقعیت زیر را دنبال کنید:
پرسشهای متداول درباره شهر یزد
وجه شهرت جهانی یزد چیست؟
🗺️یزد بهخاطر زندهبودن بافت خشتی و پیوستگی زندگی در دل آن، با عنوان «نخستین شهر خشت خام جهان» شناخته میشود و نمونهای کمیاب از معماری سازگار با اقلیم و فرهنگ ایرانی است.
چرایی فراوانی رشته قناتها در استان یزد
💦یزد در اقلیمی گرم و خشک با منابع آب سطحی محدود قرار دارد؛ ازاینرو از هزاران سال پیش قناتها برای انتقال آب زیرزمینی به سکونتگاهها و مزارع حفر شدهاند.
🏺این سامانههای آبرسانی امروز میراثی جهانیاند و توان مهندسی سنتی ایرانی را نمایش میدهند.
علت لقب «شهر دوچرخهها» برای یزد چیست؟
🚴♂️در گذشته دوچرخه وسیله غالب رفتوآمد یزدیها بود و به بخشی از سبک زندگی محلی تبدیل شد.
📯با وجود افزایش خودرو و موتورسیکلت، خاطره زنگ دوچرخهها در گذرهای باریک بافت قدیم هنوز زنده است.
بادگیر چه کارکردی دارد؟
🍃بادگیر سازهای بومی برای تهویه طبیعی و خنکسازی است که جریان هوای تازه را به درون میکشد و هوای گرم را بیرون میراند.
🏡نصب آن بر بام خانهها، نقش یک سیستم تهویه کمهزینه و سازگار با طبیعت را فراهم میکند.
ماجرای «کوچه آشتیکنان» در بافت تاریخی یزد چیست؟
🤗کوچههای باریک و تنگِ خشتگلی باعث میشد رهگذران ناچار نزدیک هم عبور کنند؛ همین نزدیکی، قهرها را به لبخند بدل میکرد.
🫱🏻🫲🏼روایت است که همین گذرهای تنگ، بهانهای میشد برای آشتی دوباره هممحلهایها.
