محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد به عنوان یکی از اصیل ترین یادگارهای باستانی غرب ایران با سابقه ای فراتر از 65 هزار سال شناخته می شود و از سال 2024 به عنوان بیست و نهمین اثر جهانی ایران در یونسکو ثبت شده است.
این پهنه به سبب ویژگی های ممتاز محیطی مانند وجود رودخانه های دائمی، غارهای آهکی و چراگاه های پرمایه و نیز تنوع یافته های ادوار پارینه سنگی تا عصر مس و سنگ، همواره کانونی برای شکل گیری زیستگاه های کهن بوده است. کاوش ها نشان می دهد این دره علاوه بر ایفای نقش گذرگاه ارتباطی میان سکونتگاه های پیشاتاریخ زاگرس، با شواهد استقرار انسانی در غارهایی چون کلدر و یافته سهم ایران را در موج های نخستین کوچ بشر به روشنی نمایان کرده است.
باز کردن
دره خرم آباد دقیقاً کجاست؟
شهر خرم آباد مرکز استان لرستان است و مجموعه کوهپایه ها و دره های پیرامون آن به عنوان دره خرم آباد شناخته می شود؛ جایی که از روزگار بسیار دور میزبان نخستین جماعت های انسانی بوده و فراز و فرود زیست آنان را به چشم دیده است.
دره خرم آباد و ثبت جهانی یونسکو
در چهل و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در پاریس، محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد با پیشینه ای بیش از 65 هزار سال به عنوان بیست و نهمین اثر فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی جای گرفت. این مجموعه با ارزش، داده هایی کم نظیر درباره کوچ انسان از آفریقا به اوراسیا و نقش تعیین کننده ایران در شکل گیری فرهنگ های پارینه سنگی عرضه می کند.
این ثبت جهانی علاوه بر صیانت از میراث کم مانند لرستان، به تقویت دیپلماسی فرهنگی کشور کمک کرده و زمینه ای برای جذب گردشگر، رونق اقتصاد محلی و ایجاد شغل در استان های پیرامونی مانند همدان، اصفهان و خوزستان فراهم می سازد.
غارهای شاخص دره خرم آباد
محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد از چندین غار مهم تشکیل شده که در ادامه معرفی می شوند:
غار کلدر ( Kaldar Cave)
شمالی ترین نقطه خرم آباد آغاز دره U شکل این شهر است؛ غار کلدر از کلیدی ترین محوطه ها برای مطالعه مسیرهای نخستین مهاجرت انسان از آفریقا به شمار می آید.
غار یافته (Yafteh Cave)
این غار در بخش غربی خرم آباد و در انتهای دره قرار دارد و شواهد مهمی از استقرارهای پارینه سنگی را در خود نگاه داشته است.
غار قمری (Ghamari Cave)
یکی از حلقه های مهم زنجیره غارهای این مجموعه جهانی است که داده های آن برای شناخت روندهای فرهنگی دوره پارینه سنگی در غرب آسیا سودمند است.
غار کنجی (Kunji Cave)
در کنار دیگر محوطه های این مجموعه، نقش مهمی در بازسازی الگوهای مهاجرتی انسان و تحول فناوری ابزارسازی در دوران پیش از تاریخ دارد.
غار گیلوران (Gilvaran Cave)
یافته های به دست آمده از این غار از تعاملات انسانی و سازگاری با محیط زاگرس در دوره ای فراتر از 60 هزار سال پیش حکایت می کند.
پناهگاه سنگی گرارجنه (Gar Arjeneh Rock-Shelter)
این پناهگاه صخره ای از اجزای مهم پرونده ثبت جهانی است و اطلاعات ارزشمندی درباره الگوهای استقرار و شیوه های معیشتی مردمان پارینه سنگی در دل خود دارد.
ریشه نام شهر و دره خرم آباد
شاپورخواست یا خرم آباد امروزی از شهرهای مهم عصر ساسانی به فرمان شاپور دوم بنا شد. با یورش مغولان، بخش عمده سازه های شاپورخواست ویران شد و جز ویرانه هایی از آن برجای نماند.
تا پایان حکومت مغول در اواخر سده 13 میلادی نام دره خرم آباد در نوشته های تاریخی دیده نمی شود. با فروکش کردن اقتدار خوارزمشاهیان و سپس مغولان در قرن 14 میلادی، پیرامون قلعه فلک الافلاک بار دیگر نشانه های تمدنی پدیدار شد و دره خرم آباد به آرامی مسیر شکوفایی را پیمود.
دوران رونق جدی این دره از عصر صفوی به ویژه زمان شاه عباس آغاز شد و تا دوره های زندیه و قاجار تداوم یافت.
مروری کوتاه بر تاریخ دره خرم آباد
سنگ نوشته ها، طبیعت دست نخورده، جویبارها و آثار تاریخی نشان از تداوم و رونق تدریجی زندگی در دره خرم آباد دارند. مسیرهای تاریخی شهر محل عبور حکومت های سلجوقی، آل حسنویه، ساسانی، اتابکی، صفوی، قاجار و پهلوی بوده است.
این دره که از مکان های دیدنی خرم آباد به شمار می رود، در صد سال اخیر موضوع پژوهش های باستان شناختی بوده است. سهم مطالعات مربوط به دوران مس و سنگ کمتر است و بیشتر کاوش ها به دوره پارینه سنگی، غارها و پناهگاه های صخره ای و همچنین شهر شاپورخواست و قلعه فلک الافلاک اختصاص داشته است.
پژوهشگران بسیاری در طول دهه ها تمدن این ناحیه را بررسی کرده اند. هنری فیلد در 1950 ابزارهای سنگی پارینه سنگی را از غار کنجی گردآوری کرد و رایت و همکارانش در 1975 آثار سفالی همان غار را یافتند که به دوره گودین نسبت داده شده است.
شواهد دوره مس و سنگ از وقفه های کوتاه در توالی استقرار حکایت می کند. ویژگی های محلی متمایز سبب شده این ناحیه نسبت به بخش های دیگر زاگرس فرهنگ ویژه خود را عرضه کند.
اقلیم و موقعیت جغرافیایی دره خرم آباد
خرم آباد شهری کوهستانی با مناظر طبیعی چشم نواز است. از شمال با بروجرد و سلسله، از شرق با الیگودرز و درود، از جنوب با اندیمشک در خوزستان و از غرب با شهرستان های پیرامون پلدختر همسایه است.
آب و هوای این دره مدیترانه ای معتدل است و بارش آن نسبت به شهرهای اطراف بیشتر گزارش می شود. رطوبت نسبی و نیمه مرطوب بودن اقلیم، به تنوع پوشش گیاهی و شکل گیری چشمه های زیرزمینی در محدوده شهری انجامیده است. بیشترین بارش و رطوبت در زمستان رخ می دهد.
طبق داده های هواشناسی، بیشینه دما 47 درجه سانتی گراد، کمینه دما 14- درجه سانتی گراد و میانگین حدود 17.2 درجه است. تابستان ها گرم و زمستان ها نسبتاً سرد و نیمه مرطوب می گذرد.
حدود نیمی از روزهای سال شرایط خشک حاکم است که این روند تا پایان آبان کاهش می یابد. بارش، دامنه نوسان دما در شبانه روز و میزان رطوبت از عوامل اصلی شکل دهنده تنوع اقلیمی و گیاهی منطقه اند که از گذشته شرایط مطلوبی برای سکونت فراهم کرده اند.
یادمان های تاریخی؛ نشانه های تمدن های کهن ایرانی در این منطقه
دره خرم آباد مجموعه ای از بناها و آثار منحصر به فرد را در خود جای داده که در تکوین تمدن های ایرانی نقش آفرین بوده اند. برخی از مهم ترین جاذبه ها عبارتند از:
- قلعه فلک الافلاک: ریشه این دژ به دوره ساسانی می رسد و سازه کنونی در حدود سده سیزدهم میلادی بازسازی شده است.
- سنگ نبشته: کتیبه ای سنگی با خطوط کوفی و فارسی که قدمت آن به عصر سلجوقی، حدود قرن دوازدهم میلادی برمی گردد.
- گرداب سنگی: این سازه آبی به دوره ساسانی نسبت داده می شود و حدود سده سیزدهم میلادی نیز مورد توجه بوده است.
- مناره آجری: سازه ای با ارتفاع تقریبی 30 متر و 99 پله روی سکوی سنگی که قدمت آن به قرن دهم میلادی می رسد.
- پل شاپوری: این پل به دوره ساسانی تعلق دارد.
- حمام تاریخی گپ: سازه ای مربوط به عصر صفوی.
- مقبره شجاع الدین خورشید: آرامگاهی از عصر صفوی که در دوره اتابکان لر و همزمان با فرمانروایی شجاع الدین خورشید بنا شده است.
- پل آجری: پلی تاریخی متعلق به دوره صفوی.
- کاروانسرای شهنشاه: بنایی ساخته شده در عصر صفویه.
اهمیت دره خرم آباد در شکل گیری تمدن های باستانی غرب ایران
عبور سلسله های گوناگون از این ناحیه تنوعی از آثار تاریخی و فرهنگ ها را پدید آورده است. بسیاری از جاذبه های دره به دوره های متفاوت تاریخ ایران تعلق دارند. دو نمونه روشن از این دست:
- قلعه باشکوه فلک الافلاک متعلق به دوره ساسانی است، و
- مناره آجری در قرن دهم و سنگ نبشته در قرن دوازدهم میلادی ساخته شده اند.
انبوه آثار بازمانده از دوره های مختلف، روند تکوین تمدن های کهن در این بخش از لرستان را آشکار می کند و جایگاه اثرگذار دره خرم آباد را نشان می دهد.
شرایط حرارتی مناسب و رطوبت کافی برای کشاورزی و زیست یکجانشین در گذشته از عوامل اقلیمی موثر در شکل گیری تمدن در غرب ایران بوده است.
پوشاک و فرهنگ مردم خرم آباد با هویت لر، نشانه ای از غنای فرهنگی ریشه دار این سرزمین است. زنان با سربندها و جامه های بلند رنگین و مردان با دستار، کت نیم تنه و شلوار محلی شناخته می شوند؛ رنگ های شاد در میان جوان ترها متداول تر و رنگ های تیره در میان سالمندان رایج تر است.
پرسش های پرتکرار درباره دره خرم آباد
اگر پاسخ خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاه ها برایمان بنویسید تا پاسخ دهیم.
چرا دره خرم آباد مشهور و مهم است؟
کشفیات کم نظیر در این دره نشان می دهد که با یکی از کهن ترین زیستگاه های بشر روبه رو هستیم و شواهد تاریخی فراوان این واقعیت را تایید می کند.
قدمت دره خرم آباد چقدر برآورد می شود؟
بر اساس کاوش ها و آثار به دست آمده از غار کلدر، سن این محوطه تاریخی حدود 40 تا 54 هزار سال تخمین زده شده است.
وجه تمایز غار کلدر در مجموعه محوطه های پیش از تاریخ چیست؟
این غار در روستای قلعه سنگی خرم آباد قرار دارد و در سال 1385 در فهرست آثار ملی ثبت شده است. دست افزارهای یافت شده در آن تا 63 هزار سال قدمت دارند و دیرینگی غار به ژوراسیک، فرادیرینه سنگی و نوسنگی نسبت داده شده است.
چند غار در محوطه های پیش از تاریخ دره خرم آباد شناخته شده است؟
غارهای متعددی شناسایی شده اند که از میان آنها کنجی، کلدر، یافته، گیلوران، گرارجنه و اشکفت قمری شناخته ترند و شواهدی از سکونت را نشان می دهند.
