خانقاه ها جای زیست، آموزش، گردهمایی و فعالیت های طریقتی صوفیان بوده اند. پیروان عرفان اسلامی و اهل تصوف از این فضاها بهره می بردند. ساخت خانقاه ها را عموما مشایخ و بزرگان طریقت یا نیکوکاران بر عهده داشتند تا سالکان، از درویشان و صوفیان گرفته تا مریدان آنان، در آن به ریاضت، مراقبه و یادگیری مبانی تصوف مانند حدیث، تفسیر و سخنان مشایخ بپردازند. خانقاه ها بخش های گوناگونی داشتند و ساکنان بر حسب مرتبه معنوی در جایگاه های متفاوت آن اقامت می کردند.
نمایش
خانقاه دقیقا چه جایی است و چه کاربردی دارد؟
خانقاه مکانی دینی آموزشی و اقامتی برای درویشان و صوفیان بوده که امکانات خواب و خوراک و نظم طریقتی را در خود جای می داده است. حجره های متعدد آن برای برپایی درس و وعظ و نشست های طریقتی استفاده می شده است.
به بیان دیگر، خانقاه هم خوابگاه و هم پایگاه آموزش، تربیت پیروان، عبادت و اجرای آیین های صوفیه محسوب می شود و صوفیان مسافر نیز می توانستند مدتی در آن اقامت کنند.
خانقاه ها در تاریخ ایران نقشی جدی در گسترش اندیشه های عرفانی و تصوف ایفا کرده اند. امروزه هم برخی از آنها فعال اند و علاقه مندان عرفان را به خود جذب می کنند.
از مهم ترین انگیزه های ایجاد خانقاه، فراهم کردن جای امن برای اقامت صوفیان مقیم و رهگذر، برگزاری مراسم عبادی، تبلیغ و آموزش مبانی طریقت و سامان دادن به شکل گیری سلسله ها و طرق گوناگون بوده است.
ریشه و معنی واژه خانقاه
واژه خانقاه در منابع به شکل های متفاوتی آمده است: خانگاه، خانه گاه، خوانگاه، خانجاه، خانقه، خانگه، خوردنگاه، خورنگه، خوردگاه، خوردگه، خورنقاه.
لغت نامه دهخدا آن را فارسی و برگرفته از «خوانگاه» دانسته است؛ یعنی جایی که سلطان خوراک می خورد. دیدگاه دیگری می گوید «خانقاه» صورت فارسی شده «خانقات» است (جمع «خانق») و خانق معرب «خانک»؛ و خانک تصغیر خان و خانه، به معنی اتاق و سرای و نیز جایگاه مانویان.
ترکیب واژه خانقاه: خان + گاه
خان در فارسی معانی گوناگونی دارد:
- خان: کاروانسرا، خانه، معبد، پرستشگاه، حاکم و فرمانروا
- خوان: سفره، طبق بزرگ چوبی
- خانه: بیت و حجره، و نیز مجموعه ای از اقامتگاه ها
«گاه» پسوند مکان است و این معانی را می رساند:
- تخت و سریر پادشاهی
- زمان و هنگام
- جای و مکان
با کنار هم گذاشتن اجزا، معنای دقیق خانقاه را می توان «جای زیست و عبادت صوفیان» دانست.
سرآغاز شکل گیری خانقاه ها
گروهی از صوفیه به نقل از خواجه عبدالله انصاری، نخستین خانقاه را در رمله فلسطین و مربوط به قرن هشتم میلادی می دانند. برخی دیگر به ناحیه عبادان و شهر بصره اشاره کرده و تاریخ تقریبی ۷۶۷ میلادی را برای پیدایش آن یاد کرده اند. پیش از رواج خانقاه، صوفیان در رباط ها می نشستند؛ از همین رو رباط را می توان نیای خانقاه دانست. همچنین ابوسعید ابوالخیر را آغازگر نظام خانقاهی در ایران می شناسند.
مراتب و جایگاه ها در خانقاه
ساختار خانقاه بر پایه اشخاص و آیین هایی استوار است که بدون آنها این نهاد معنا نمی یابد.
افراد و نقش های اصلی
در خانقاه، شیخ و انواع مریدان و خادمان محوریت دارند:
- شیخ خانقاه: پیر یا مراد، ستون طریقت است. گفته اند نسبت پیر با مریدان همانند نسبت پیامبر با امت است.
- صوفی حاضر: غایت خانقاه تربیت صوفیان بود. حاضران کسانی بودند که پیوسته در خانقاه اقامت داشتند و شمارشان به اعتبار شیخ و جایگاه خانقاه در شهر بستگی داشت.
- صوفی مسافر: سفر از لوازم درویشی بود؛ برای دل کندن از علایق و نیز زیارت اولیا، زنده یا درگذشته. اینان در مسیر خود به خانقاه ها وارد می شدند.
- خادم: شیخ به خادمان امین تکیه می کرد تا کارهای خانقاه و خدمت به صوفیان حاضر و مسافر را سامان دهند؛ خدمت به خلق به ویژه اهل طریق از وظایف صوفی به شمار می رفت.
در یک جمع بندی، سلسله مراتب انسانی خانقاه شامل شیخ (پیر یا مرشد)، خادم خاص، خادم خانقاهی، مقیمان (اهل خلوت و اهل صحبت)، صوفیان مسافر و مریدان عادی است؛ البته بسته به روش هر طریقت، تفاوت هایی دیده می شود.
طریقت در عرفان اسلامی راهی است به سوی شناخت خدا. طرق بسیارند و کسی که برتر از دیگران در پیمودن آنهاست، «قطب» یا «شیخ» خوانده می شود. او آیین ها را برپا می کند، ارشاد و آموزش مریدان را بر دوش دارد و پیش از مرگ یا در نهایت هنگام احتضار، جانشین خود را برمی گزیند.
پس از شیخ، «خادم خاص» در مرتبه دوم قرار دارد؛ حلقه اتصال شیخ با سالکان و مسئولان تدارکات، اسکان و نظم داخلی. در برخی طرق او را نقیب، نایب یا وکیل نیز می نامند.
«خادم خانقاهی» مرتبه بعدی است و عمدتا به امور آشپزخانه، نظافت و خدمات روزمره می پردازد.
پس از آن مقیمان قرار می گیرند؛ برخی اهل خلوت و برخی اهل صحبت. گاهی مریدانی که گذرشان به خانقاه می افتاد در زمره صوفیان مسافر به عبادت می پرداختند. سپس مریدان عادی جای دارند.
با نگاهی ساده تر، ساکنان خانقاه سه دسته اند: شیخ، صوفیان مقیم و صوفیان مسافر. شیخ الگوی سایرین است و بر احوال و رفتار مریدان نظارت می کند.
آیین ها و مراسم صوفیانه در خانقاه
مراسم مهم خانقاه شامل مجلس گویی، سماع، زاویه نشینی و سفره گستردن است. پس از قرن یازدهم میلادی (پنجم قمری) آیین های فراوانی میان صوفیه رواج یافت. در اینجا به مواردی می پردازیم که شناخت ساختار خانقاه را روشن تر می کند.
مجلس گویی: مجالس وعظ میان مسجد و خانقاه مشترک بود؛ مشایخ گاه در مسجد و گاه در خانقاه بر منبر سخن می گفتند.
سماع: در نگاه صوفیان، سماع نوعی رقص و حرکت موزون با آوا بود که گاه با بی خودی و جامه دریدن همراه می شد.
زاویه نشینی: خلوت و کناره گیری از دیگران، از یک ساعت تا چهل شبانه روز و بیشتر، جزو آداب طریقت است.
سفره: خوراک خوردن در خانقاه آداب داشت. صوفیان همراه شیخ گرد یک سفره می نشستند و هر چند نفر از یک کاسه می خوردند؛ فقط در خانقاه ابوسعید، سهم هر کس جدا بود.
خانقاه ها معمولا کجا ساخته می شدند؟
بسیاری از خانقاه ها بیرون از محدوده شهرها بنیان می شدند؛ گرچه نمونه هایی در داخل شهر نیز دیده می شود.
دلایل ساخت خانقاه در بیرون شهر:
- بهره گیری از رباط های دوره فتوحات و مرزداری به عنوان محل تجمع صوفیان؛
- قرارگیری در ورودی شهرها تا مسافران و جهانگردان به آسانی آن را بیابند؛
- انجام اعمال طریقت در محیطی آرام و خلوت؛
- مخالفت برخی با استقرار خانقاه در مرکز شهر؛
- امکان توسعه بنا در صورت افزایش شمار مریدان.
معماری و سازمان فضایی خانقاه ها
طرح خانقاه بر پایه کارکردهایش شکل می گرفت؛ مجموعه ای از فضاهای بسته، نیمه باز و باز:
- فضاهای بسته: جماعت خانه یا گنبدخانه، حجره ها، درآیگاه، صومعه و مرافق.
- فضاهای نیمه باز: صفه (ایوان) و رواق.
- فضاهای باز: صحن و میان سرا که از ارکان خانقاه به شمار می آمد.
برخی فضاها عمومی و برخی خصوصی بود. بخش عمومی مانند صحن برای حضور غیر اهل خانقاه در مجالس عمومی (نظیر وعظ) گشوده می شد. فضاهای خصوصی مانند جماعت خانه و حجره ها ویژه اهل خانقاه بود؛ برای سماع، ذکر و استراحت.
معرفی بناها و اجزای داخلی خانقاه
خانقاه از اجزای گوناگونی تشکیل می شد. به اختصار هر بخش معرفی می شود:
درآیگاه: ورودی یا دستگاه ورود در برخی خانقاه ها مفصل و در برخی ساده بود. در نمونه های بزرگ مانند خانقاه بوسعید در نیشابور، درآیگاه شامل جلوخان با دو سکو و سپس سردر می شد.
بام: بام صرفا سقف نبود؛ جزئی زنده از مجموعه بود. هنگام مجالس وعظ که زنان اجازه ورود می یافتند، جایگاه آنان بر بام و مشرف به صحن بود تا شیخ را که در صفه یا صحن بر تخت می نشست، ببینند.
صحن: حیاط روباز خانقاه که بخش مهمی از زندگی روزمره در آن جریان داشت. درآیگاه معمولا به صحن گشوده می شد.
صفه: ایوان خانقاه که گاه حجره ها و صومعه در جوار آن قرار داشت و درهایشان به صفه باز می شد. عموما به جماعت خانه راه داشت و امتداد فضایی آن بود؛ جایی میانه میان فضای بسته و باز و محل نشست جمع صوفیان در هوای خوش، حتی برای صرف غذا.
جماعت خانه: مهم ترین فضای خانقاه؛ محل گردهمایی برای عبادت فردی و جمعی، استراحت، وعظ و گاه سماع. زاویه ها در اینجا پهن می شد و گاهی زاویه شیخ نیز همانجا بود.
صومعه: حجره ای کوچک، معمولا یک نفره، برای عبادت و خلوت اختصاصی شیخ.
حظیره: محوطه چهار دیواری ویژه عبادت فردی.
مسجدخانه: نمازخانه ای مستقل که در برخی خانقاه ها وجود داشت.
حجره: اتاق هایی برای اقامت صوفیان مقیم و مسافر؛ تعدادشان به اعتبار و وسعت خانقاه بستگی داشت.
بالان یا دالان، رواق: دهلیز میان در اصلی و صحن را بالان می گفتند.
مرافق: بخش های خدماتی مانند مطبخ، آبریزگاه و اثاث وابسته.
زاویه و زاویه نشینی: اتاقی در گوشه بنا برای خلوت؛ خلوت گزینی و زاویه نشینی از آداب خانقاه بود.
نام های رایج خانقاه در ایران و سرزمین های همسایه
در کنار خانقاه، بناهای کوچک تر ویژه صوفیان با نام های دویره، رباط، تکیه، لنگر، صومعه، حظیره و درگاه شناخته می شدند. برخی از آنها چنین اند:
لنگر: در معنای عمومی توقف و نگه داشتن کشتی و نیز ضریح و تربت بزرگان؛ در اصطلاح صوفیه به معنی خانقاه و مرکز اطعام. در شرق ایران و هند و سپس در غرب ایران و ترکیه به این معنا رایج بوده است.
تکیه: واژه ای عربی از ریشه وکا، به معنی تکیه دادن. در سنت صوفیه همان خانقاه و محل اطعام درویشان است؛ کاربردش در قلمرو عثمانی فراوان بود.
دویره: در عربی به معنی سرا و خانه؛ اتاق یا مجموعه کوچکی که در آن امور همگانی مطرح می شد و صوفیان گرد می آمدند و اعمال خانقاهی انجام می دادند.
رباط: به دژها و پادگان های مرزی مسلمانان گفته می شد و نیز به محل اقامت اهل طریقت. سازمان رباط، منشأ پیدایش خانقاه دانسته شده است.
گذری بر تاریخ خانقاه ها
در قرن هشتم میلادی (دوم قمری) جمع صوفیان بیشتر در خانه ها شکل می گرفت. پس از آن، خانقاه هایی در نواحی گوناگون خراسان به ویژه نیشابور پدید آمد. در ادامه مروری کوتاه بر چند دوره تاریخی داریم:
روزگار ایلخانان
بیشینه خانقاه های برجای مانده به عصر ایلخانی و پس از آن تعلق دارد. پادشاهان ایلخانی صوفیان را گرامی می داشتند و برایشان خانقاه می ساختند. نمونه های مهم در شنب غازان و ربع رشیدی تبریز دیده می شود.
دوره تیموری
در دوره تیموری رونق خانقاه سازی و توجه به تصوف بیشتر شد. شیوخ و مشایخ طریقت منزلتی اجتماعی ممتاز یافتند و خاندان تیموری به ساخت و پشتیبانی مالی خانقاه ها توجه نشان دادند.
عصر صفویه
خاندان صفوی نخست رهبران یک طریقت صوفیانه بودند، اما با گذر زمان و ورود به سیاست و سلطنت، از درویشی فاصله گرفتند و به تشیع گراییدند. در این دوره، خانقاه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی که محل چله نشینی صوفیان بود، مرمت و به مجموعه آرامگاهی بدل شد. به سبب مخالفت های پدید آمده با تصوف، جز «توحیدخانه» در اصفهان، خانقاه مهم دیگری ساخته نشد و حتی برخی بناها ویران شد.
افشاریه و زندیه
افشاریان در ادامه سنت صفویان به تصوف نظر داشتند، اما برای جلب نظر علما، بزرگان صوفیه را از مرکز قدرت دور کردند. علمای مذهبی نیز به تکفیر، تبعید و حتی قتل برخی صوفیان پرداختند و اجازه ایجاد کانون های خانقاهی داده نشد.
قاجاریه تا دوران معاصر
آغاز عهد قاجار با فشار و محدودیت بر صوفیه همراه بود؛ اما در سده نوزدهم میلادی، جنبشی تازه در تصوف شکل گرفت و برخی رجال و شاهزادگان نیز به آن توجه نشان دادند.
خانقاه های شاخص ایران و ویژگی های آنها
در ادامه، چند خانقاه شناخته شده ایران را که در دوره های مختلف ساخته شده اند معرفی می کنیم. سنت خانقاه و مکان های صوفیانه از دیرباز در مناطق زیر فعال بوده است؛ از جمله:
- خراسان و شمال ایران
- کرمانشاه
- فارس
- یزد
- کرمان
- آذربایجان
- اردبیل
- اصفهان
- تبریز
- دزفول
- تهران
خانقاه و مرقد صفی علیشاه
آرامگاه و خانقاه میرزا حسن اصفهانی ملقب به صفی علیشاه از کانون های مهم صوفیان در تهران است. او از بزرگان سلسله نعمت اللهی و قطب دراویش نعمت اللهی صفی علیشاهی بود. بنای قاجاری با آیینه کاری و کاشی کاری های چشم نواز آراسته شده و امروز نیز برخی آیین های این فرقه در آن برگزار می شود.
خانقاه منسوب به شیخ علاءالدوله سمنانی
از خانقاه شیخ علاءالدوله سمنانی تنها بخش هایی باقی است. این بنا در عصر ایلخانی برپا شد و وزیر الجایتو گنبدخانه ای باشکوه و ایوانی بلند بدان افزود. قبر شیخ در فضای باز مقابل ایوان قرار دارد. این مجموعه الگوی خانقاه تک ایوانی به شمار می رود.
خانقاه شاه بابا ولی در بهبهان
بابویه بهبهانی در سده های سیزدهم و چهاردهم میلادی (هفتم و هشتم قمری) به نشر تعالیم صوفیانه می پرداخت. از خانقاه او، مشهور به بقعه آقا شاه بابو، متعلق به عهد ایلخانان، اکنون ویرانه هایی متروک برجای مانده است.
خانقاه سید حسن واقف
این خانقاه در محله افوشته، دو کیلومتری نطنز قرار دارد. بقعه سید واقف هشت گوش است و گنبدخانه مرکزی با گنبد دوپوش فیروزه ای دارد. از خانقاه تنها سردر آن برجای مانده است.
مجموعه خانقاهی بایزید بسطامی
این مجموعه تاریخی در نزدیکی شاهرود شامل مرقد، خانقاه، مسجد، برج و مناره است. خانقاه در غرب مرقد و دارای سه اتاق کوچک متصل به هم است که سومی محراب گچبری دارد؛ نمونه ای از یک زاویه کوچک.
خانقاه چلپی اوغلو
خانقاه چلپی اوغلو در استان زنجان قرار دارد. دو تالار در دو سوی ایوان جنوبی به نام جمع خانه دیده می شود که احتمالا زاویه های خادمان و فقرا بوده است. صحن دو ایوانه و رواق های اطراف آن، شباهت کامل به ساختار مدارس دارد.
خانقاه در مجموعه شیخ عبدالصمد، نطنز
امروز مسجد تازه ساز مجموعه بر جای خانقاه قرار گرفته است. مسجد جامع نطنز شبستان هشت ضلعی گنبددار دارد و در غرب آن ویرانه های خانقاه دیده می شود.
خانقاه علیا (آرامگاه سید امین الدین)
آرامگاه سید امین در شمال کازرون کنار کوهی واقع شده است. او از مشایخ و عرفای قرن چهاردهم میلادی (هشتم قمری) بود.
خانقاه نشینی یعنی چه؟
در سنت تصوف، خانقاه نشینی به معنای خلوت گزینی و ارتباط ویژه با خداست و چله نشینی بخش مهمی از آن به شمار می آید. صوفیان برای چهل روز به اعتکاف، عبادت و ریاضت نفس می پردازند. این شیوه، روشی برای سیر و سلوک و از رسوم محفل های عرفانی است که در فرهنگ های دینی با نام هایی مانند چله نشستن، عزلت، خلوت گزینی، اعتکاف، ریاضت، مراقبه و رهبانیت شناخته می شود.
برداشت گسترده تر از چله نشینی را می توان در پژوهش «بازکاوی چله نشینی در ساختار عرفان اسلامی ایرانی» نوشته طاهره کوچکیان (استادیار) و بهناز پیامنی (دانشیار زبان و ادبیات فارسی) دید. آنها دو سطح عام و خاص را چنین تفکیک کرده اند:
«در مفهوم عام، گوشه گیری سالکان در چارچوب های اعتقادی و عرفانی مطرح است تا با توجه به مرز ظریف میان شیوه های سلوک، محدوده ای مشخص برای چله نشینی تصور شود.»
«چله نشینی در مفهوم خاص، گذراندن دوره ای معین در خانقاه برای دست یافتن به کمال حقیقت است.»
اما چرا عدد ۴۰؟ در سنت ها و باورهای اسطوره ای، چهل عددی شگفت با بار معنایی ویژه و نماد کمال است. عبدالصمد همدانی، عالم و متکلم قرن نوزدهم میلادی، درباره عدد چهل می گوید:
«عدد اربعین را خاصیتی هست در اکمال چیزها که اعداد دیگر را نیست.»
در فرهنگ عامه نیز چهل حرمت و قداست دارد؛ نمود آن را در موارد زیر می توان دید:
- برپایی سوگواری چهل روزه برای درگذشتگان در آیین های اسلام، مسیحیت و یهود؛
- جشن چهلمین روز تولد نوزاد؛
- باور به «چهل کلید» به عنوان نماد گشایش کارها؛
- آیین شب چله و بزرگداشت چله بزرگ و کوچک زمستان.
صوفیه نیز در اعمال عبادی خود از عدد ۴۰ بسیار بهره می برند. چله را نماد پختگی روح و جسم و تکامل می دانند و آن را آزمونی از جنس صبر در مسیر سلوک می شمرند. در «مبانی سیر و سلوک عرفانی» یا «مقامات اربعین» آمده است:
«سالک ناگزیر است در دوره تربیت، چهل روز خلوت اختیار کند تا به کمال برسد.»
بنابراین، چله نشینی یعنی دوری از هیاهوی مردم، تمرکز بر حقیقت، مهار نفس و آماده سازی درون برای پذیرش حق.
این سنت تنها خاص تصوف متاخر نیست؛ بر پایه آیات قرآن، از زمان حضرت ابراهیم (ع) و پیامبر اسلام (ص) نیز نشانه های خلوت گزینی دیده می شود؛ از جمله خلوت پیامبر در غار حرا پیش از بعثت.
در بیان نسبت «خلوت» و «عزلت»، شهاب الدین سهروردی می نویسد:
«عزلت، کناره گیری از خلق و اغیار است؛ و خلوت، بریدن از نفس.»
از منظر آموزه های عرفانی، خانقاه نشینی برای زدودن رذایل و رسیدن به کمال معنوی است. برخی آن را ویژه صوفیان دانسته و در اسلام بی سابقه می پندارند؛ حال آنکه چنین نیست.
اهل خانقاه معمولا سالی یک بار، در آغاز ذیقعده یا دهه نخست ذیحجه، به خانقاه نشینی می پرداختند با این هدف ها:
- ادراک جهان ماورایی؛
- رهایی موقت از روزمرگی و پناه بردن به خلوت؛
- پاکسازی نفس از آلودگی ها؛
- تخلق به صفات الهی؛
- هماهنگی روح با روح آفرینش؛
- دستیابی به کمال حقیقی.
جمع بندی
در ایران، خانقاه های بسیاری به عنوان جایگاه اهل تصوف ساخته شده که امروز نیز امکان بازدید عمومی از برخی آنها فراهم است. «دستی بر ایران» پیشنهاد می کند برای فهم بهتر کارکرد و چرایی ساخت این بناها از آنها دیدن کنید؛ هم به قصد شناخت سنت های عبادت و آموزش دینی، و هم به منظور لمس تاریخ طریقت در بافت شهرها.
پرسش های پرتکرار درباره خانقاه ها
اگر پاسخ خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاه ها برای ما بنویسید؛ در کوتاه ترین زمان پاسخ می دهیم.
خانقاه چه بخش هایی دارد؟
- حجره های ویژه مقیمان
- سالن هایی برای فعالیت های جمعی
- محل برگزاری وعظ و نشست ها
- جایگاه ویژه مرشد و مدیر خانقاه
- محل اطعام و تغذیه
- مرکز تدریس و کتابخانه
- آشپزخانه و انبار آذوقه
- فضای مراقبت از بیماران
- زاویه
- قبور پیوسته به مجموعه
چند خانقاه شناخته شده در ایران کدام اند؟
- مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی
- خانقاه صفی علی شاه در تهران
- خانقاه شاه بابا ولی بهبهان
- خانقاه علیا یا آرامگاه سید امین الدین در کازرون
- خانقاه در مجموعه شیخ عبدالصمد نطنز
- خانقاه شنب غازان تبریز
- خانقاه چلپی اوغلو در زنجان
- خانقاه بایزید بسطامی نزدیکی شاهرود
- خانقاه شیخ علاءالدوله سمنانی
کدام خانقاه ها امروز فعال اند؟
بیشتر خانقاه های فعال اکنون کارکرد تاریخی گردشگری دارند؛ با این حال برخی خانقاه های نعمت اللهی و معدودی از فرقه های دیگر در شهرهای مختلف همچنان آیین های تصوف را برگزار می کنند.
«پیر» خانقاه به چه کسی گفته می شود؟
شیخ، مراد یا پیر خانقاه از ارکان طریقت است و نسبت او با مریدان همانند نسبت پیامبر با امت دانسته شده است.
تفاوت مسجد و خانقاه چیست؟
مسجد نخستین و اصلی ترین مکان نماز و عبادت مسلمانان و برخی مراسم دینی است؛ اما خانقاه افزون بر عبادت، کارکردهای متعددی چون اقامت کوتاه یا بلندمدت اهل طریقت، آموزش و برگزاری آیین های ویژه دارد.
خانقاه سازی در کدام دوره تاریخی اوج گرفت؟
ایلخانیان
