تخت سلیمان؛ تاریخچه، نقشه و عکس

تخت سلیمان که با نام آتشکده آذرگشنسب نیز شناخته می شود، محوطه ای کهن در نزدیکی شهرستان تکاب در شمال غرب ایران است و در فهرست جاهای دیدنی مهاباد از استان آذربایجان غربی هم می آید. این محوطه تاریخی حدود ۱۲۴ هزار متر مربع وسعت دارد و یافته های باستان شناسی نشان می دهد که از دوران نوسنگی در آن زندگی جریان داشته است. برخی روایت های تاریخ نگارانه نیز این مکان را زادگاه زرتشت دانسته اند.

کارکرد اصلی این مجموعه را آموزشی، آیینی و نیایشگاهی برای ایرانیان پیش از اسلام دانسته اند؛ دوره شکوفایی آن از عصر اشکانی تا پایان ساسانی بوده است. تخت سلیمان در سال ۲۰۰۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو از ایران ثبت شد.

تخت سلیمان در کدام نقطه قرار دارد؟

تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرق تکاب و بر دامنه های کوهستانی آذربایجان غربی جای گرفته است. مسیر رسیدن از تهران به این محوطه از زنجان می گذرد. اگر از زنجان راهی شوید، حدود ۱۴۵ کیلومتر مسیر پیش رو دارید که از جاده دندی عبور می کند.

برای حرکت از مهاباد به سمت تخت سلیمان، کوتاه ترین راه، بزرگراه شاهین دژ–تکاب به طول تقریبی ۲۱۵ کیلومتر است. موقعیت دقیق تخت سلیمان را در نقشه زیر می توانید ببینید:

شناخت تخت سلیمان؛ روایت فراز و فرود در طول سال ها

مجموعه باستانی تخت سلیمان در روزگار پیش از اسلام، یکی از بزرگ ترین کانون های آموزشی، دینی، اجتماعی و سیاسی ایران محسوب می شد. آثار سکونت انسان در هزاره نخست پیش از میلاد در پیرامون این محوطه دیده شده است. کاوش های انجام شده دو محوطه پیش از تاریخی را آشکار کرده است؛ از جمله قطعات فلزی متعلق به عصر مفرغ. این شواهد خبر از زیست مداوم انسان در این گستره طی هزاران سال می دهد.

در دوران ماد و هخامنشی نیز سکونت در منطقه برقرار بوده است، اما چون بناهای آن دوره زیر لایه های ساسانی پنهان مانده اند، از آن زمانه یافته های اندکی به دست آمده است. از دوره اشکانی، هم نشینی آب و آتش، به این مکان هویت مذهبی بخشید و آتشکده ای بزرگ در آن برپا شد.

در دوره ساسانی، این مجموعه به اوج شکوه رسید. آتشکده آذرگشنسب، چهارتاقی، ایوان غربی (ایوان خسرو)، معبد آناهیتا، دهلیزهای حفاظتی و دو دروازه اصلی در شمال و جنوب شرقی، از یادگارهای همان روزگار است.

ساسانیان پیرامون دریاچه مرکزی و بناها، دیواری آجری برپا کردند. دولت دینی ساسانی آتش مقدس را به این مکان آورد و آن را «آذرگشنسب» نامید. از همین رو، این آتشکده یکی از سه کانون آتش بسیار مهم در عصر ساسانی شد.

چنان که پاسارگاد و تخت جمشید نماد اقتدار هخامنشی اند، تخت سلیمان نیز آینه شکوه ایران در دوره ساسانی به شمار می رود.

در سال ۶۲۴ میلادی، هراکلیوس امپراتور روم شرقی در دوران خسرو پرویز به ایران یورش آورد و آتشکده را ویران کرد. پس از فروپاشی ساسانیان و گسترش اسلام، به سبب آسیب های جنگ، این مجموعه فرصت بازسازی سریع نیافت.

این وضع تا سده سیزدهم میلادی ادامه داشت؛ تا آنکه آباغاخان، دومین ایلخان مغول ایران، با مرمت گسترده و ساخت بناهای تازه، جانی دوباره به تخت سلیمان داد. ایلخانان مدتی اینجا را تفرجگاه تابستانی خود قرار دادند. بیشتر ساخت و سازها در جنوب مجموعه انجام شد و امروز اندکی از آنها برجای مانده است. بناهای گرداگرد دریاچه، کاخ شکار، تالار ستون دار، تالارهای هشت و دوازده ضلعی، دروازه جنوبی، حمام و مسجد از دوره ایلخانی به جا مانده اند. در سده چهاردهم میلادی، شاهزادگان مغول اینجا را ترک کردند و محوطه مهجور ماند.

چرایی نامگذاری تخت سلیمان

برای این نام چند روایت مطرح است. عده ای می گویند در یورش اعراب، برای آنکه بنا از گزند حمله ها در امان بماند، مردم نامی دینی بر آن نهادند و «تخت سلیمان» خواندند؛ همان گونه که آرامگاه کوروش را «مشهد مادر سلیمان» می گفتند.

روایت دیگر این است که عرب ها با دیدن عظمت سازه ها گمان کردند اینها کار دست بشر نیست و به فرمان حضرت سلیمان و به دست موجودات ماورایی ساخته شده اند.

کاوش ها نشان داده است که شهر کهن «شیز» از روزگار اشکانیان در جایی بوده که امروز «تخت سلیمان» نام دارد و بزرگ ترین آتشکده اشکانی و ساسانی، یعنی آذرگشنسب، در این محل قرار داشته است.

گردش در تخت سلیمان و دیدنی های طبیعی پیرامون

تمام مجموعه بر سکویی دایره ای و مستحکم نشسته که ۶۰ متر از تپه های اطراف بلندتر است. دریاچه رسوبی، آتشکده زرتشتی و پرستشگاه آناهیتا بر همین سکو جای دارند. در داخل و اطراف مجموعه، دیدنی های فراوانی انتظار شما را می کشد. چند نمونه را کوتاه معرفی می کنیم:

آبگیر رسوبی

آبگیر تخت سلیمان یک دریاچه آهکی با پیشینه ای نزدیک به ۳ هزار سال است. در آغاز چشمه ای بوده که به مرور و با رسوب گذاری گسترده، دیواره ای پیرامون لبه بیرونی آن شکل گرفته و اکنون آبگیری با عمق حدود ۷۰ متر پدید آمده است.

از این دریاچه زمانی هفت جوی آب بیرون می رفت که هر کدام به آسیابی می رسید و سپس از زیر بارو بیرون می زد. این دریاچه از رازآلودترین و البته خطرناک ترین نقاط طبیعی ایران به شمار می رود. املاح بسیار آب، شنا و غواصی را دشوار کرده و متاسفانه تا امروز جان افراد زیادی را گرفته است؛ کسانی که پیکرشان هرگز به سطح برنگشته است.

در باور عمومی، گنجینه هایی از عهد اشکانی و ساسانی در کف دریاچه نهفته است. گفته اند هنگام محاصره رومیان در دوره اشکانی و نیز یورش هراکلیوس در عصر ساسانی، نگهبانان برای حفظ نذورات و دارایی های آتشکده آنها را به آب سپرده اند.

از روزگار اشکانی، الهه آب، آناهیتا مقدس شمرده می شد و مردم برای تکریم او، هدایایی را به آب دریاچه می انداختند. همین روایت ها بسیاری را به جستجو در عمق آب وسوسه کرده است. در این دریاچه موجود زنده ای زیست نمی کند و تنها گاه چند ماهی قرمز و آکواریومی بر سطح آب دیده می شود.

کوه بلقیس؛ نامی برگرفته از ملکه سبا

از دیگر دیدنی های طبیعی نزدیک مجموعه، کوه بلقیس است. بر پایه روایت های اسلامی، بلقیس همان ملکه سبا، همسر حضرت سلیمان است.

این کوه در ۸ کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان قرار دارد و دو قله با ارتفاع تقریبی ۳۲۰۰ و ۳۶۵۰ متر را در بر می گیرد. قلعه و دژهای تخت بلقیس بر فراز قله جنوبی بنا شده اند. برج های دیده بانی این دژها بر اطراف اشراف دارند.

در قله بلقیس، چشم اندازی تماشایی از دریاچه ای که از آب شدن برف میان دو قله پدید می آید خواهید دید؛ مناظری که اغلب سال برقرار است، هرچند در سال های کم بارش، در تابستان آبگیری کمتر دیده می شود.

زندان سلیمان؛ مخروط اسرارآمیز

زندان سلیمان تپه ای مخروطی با ارتفاع حدود ۱۰۰ متر است که در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان قرار دارد. بر نوک آن دهانه ای بزرگ با قطر تقریبی ۶۰ متر دیده می شود. احتمال قوی می رود که تا حدود ۲۰۰ سال پیش این دهانه پر از آب بوده است.

نامگذاری آن به افسانه ای محلی باز می گردد: گفته اند سلیمان، دیوان نافرمان را در اینجا در بند می کرد. این مکان در دوره ساسانی جایگاه نیایش و نذر زرتشتیان بوده است.

معماری ساسانی در تخت سلیمان

از روزگار پیش از ساسانی بنایی آشکار در تخت سلیمان برجای نمانده است. به احتمال، اشکانیان نیز در اینجا سازه هایی داشته اند که بعدتر در دوره ساسانی تخریب شده است. در این بخش با مهم ترین بناهای مجموعه آشنا می شویم:

بارو و درگاه های تخت سلیمان

ساسانیان پیرامون مجموعه تخت سلیمان بارویی دایره ای کشیدند که محیط آن نزدیک به ۱۱۲۰ متر است. پهنای دیوار بین ۳٫۵ تا ۴ متر و بلندترین بخش آن ۱۸ متر ارتفاع دارد. برای ساخت آن از سنگ های بزرگ و تراش خورده استفاده شده است.

از دوره اشکانی، باروهای دایره ای برای کنترل بهتر عرصه و دفاع مرسوم شد. شاید همخوانی با شکل گرد دریاچه دلیل انتخاب این فرم بوده است. این بارو ۳۸ برج دارد که بر دشت های پیرامون تسلط کامل دارند.

مجموعه سه دروازه اصلی دارد: دو دروازه جنوب شرقی و شمالی از دوره ساسانی و دروازه سوم از دوره ایلخانی. ایلخانان با گشودن شکافی در بخشی از حصار، این دروازه تازه را افزودند. درگاه های ساسانی معماری مشابهی دارند. دروازه جنوب شرقی تقریبا از میان رفته و دروازه شمالی تا حدی سالم مانده است. امروز ورود به مجموعه از دروازه ایلخانی در جنوب انجام می شود.

آتشکده آذرگشنسب؛ آتش مقدس ارتشیان

یکی از سه آتش مقدس ایران باستان در شمال دریاچه تخت سلیمان قرار داشته و به آذرگشنسب شهرت دارد. در سنت کهن، سه آتش بزرگ چنین تقسیم می شدند:

• آتش برزین مهر (آتش عشق و والا) ویژه کشاورزان، در نزدیکی نیشابور؛
• آتش فربغ (فر ایزدی) ویژه موبدان و نخبگان دینی، در کاریافت فارس؛
• آتش آذرگشسب یا آذرگشنسب (آتش اسب نر) ویژه سپاهیان، در تخت سلیمان تکاب.

بر همین اساس، شاهان و فرماندهان نظامی اجازه نیایش در این آتشکده را داشتند. ساختار آن مانند بسیاری از آتشکده های ساسانی شامل فضای اصلی، هشت ورودی و چند تالار بوده است.

این آتشکده نماد همبستگی ملی شمرده می شد و برای شاهان ساسانی اهمیتی ویژه داشت؛ پس از تاجگذاری یا پیش از جنگ به زیارت آن می رفتند.

بر فراز گنبد، هلالی نقره ای به عنوان طلسم نصب بود. آتش درون آتشکده بی خاکستر می سوخت و به نظر می رسد سوخت آن نفت یا گاز بوده است. شعله های این آتش نزدیک به هفت سده نماد اقتدار آیین زرتشتی بود تا اینکه در سال ۶۲۴ میلادی با یورش رومیان ویران شد.

ایوان خسرو؛ اوج هنر طاق سازی

اوج مهارت طاق سازی ساسانیان را می توان در ایوان خسرو دید: دهانه ای به عرض ۱۲ متر، ارتفاعی بیش از ۱۸ متر و عمقی نزدیک به ۲۷ متر. این بنا از نظر معماری یادآور ایوان مدائن است، اما در ابعادی کوچکتر (ایوان مدائن: دهانه ۲۵ متر، عمق ۴۳ متر، ارتفاع ۳۷ متر). کنار ایوان، بقایای چند ساختمان دیده می شود که احتمالا محل پذیرایی و استراحت بوده و بخشی از آتشکده محسوب نمی شده اند.

پایین ایوان را با سنگ های بزرگ تراش خورده و دیواره ها را با آجر ساخته اند. گفته می شود گنجینه ارزشمند خسرو پرویز، «تخت تاقدیس»، در این ایوان قرار داشته؛ تختی باشکوه آراسته با عاج و زر و سیم.

فردوسی نیز در شاهنامه از تخت تاقدیس خسرو پرویز یاد کرده است.

در سده چهاردهم میلادی، ایلخانان مغول ایوان را با سنگ لاشه و ملات بازسازی و سپس با گچ بری، مقرنس و کاشی آراستند. بخشی از آن کاشی ها اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود.

ایوان با گذر زمان و رخدادهای طبیعی از جمله زلزله دهه ۲۰ خورشیدی آسیب دید و بخش هایی از آن فروریخت. در دوره پهلوی برای حفاظت از باقی مانده طاق، داربست هایی نصب شد.

پرستشگاه آناهیتا

پرستشگاه آناهیتا، که به الهه آب نسبت داده می شود، در شمال شرقی دریاچه قرار دارد. ستون ها و دیواره های آن از لاشه سنگ تراش خورده است و در ساخت آن از طاق ضربی بهره برده اند. از دوره اشکانی، گرامیداشت آب و ایزدبانوی آن، آناهیتا، رواج یافت و آتشکده های بسیاری به نام او ساخته شد.

در مقاطعی از تاریخ، رسم بود که در روزگار جنگ، اشیای گرانبها را برای در امان ماندن از دشمن، داوطلبانه به آب دریاچه می انداختند و باور داشتند آناهیتا نگاهبان آنهاست.

آثار دوره ایلخانی

در تخت سلیمان، بناهایی از عصر ایلخانی وجود دارد که برخی بر ویرانه های ساسانی بنا شده اند. چون قدمت آنها کمتر است، در قیاس با سازه های ساسانی سالم تر مانده اند.

مسجدی بر جای آتشکده آذرگشنسب

در عصر آباغاخان، بر ویرانه های آذرگشنسب مسجدی ساخته شد که پس از درگذشت او از رونق افتاد و امروز جز نقش و نگارهایی از آن بر جا نمانده است.

رواق های ایلخانی پیرامون دریاچه

گرداگرد دریاچه، رواقی از عصر ایلخانی دیده می شود. پایه های رواق مربعی است و احتمالا میان هر دو پایه، طاقی قرار داشته است. بر پایه برخی نشانه ها، رواق شرقی جایگاه نگهبانان و رواق غربی محل حضور زنان بوده است.

سازه های هشت ضلعی

دو بنای هشت ضلعی در مجموعه وجود دارد؛ بنای شمالی محل پذیرایی و طعام شاهی بوده و با نقش هایی از سیمرغ، اژدها و گیاهان آذین شده و بنای جنوبی به استراحت اختصاص داشته است.

تالار چهارستون (شورا)

این تالار محل برگزاری نشست های مشورتی ایلخانان درباره امور حکومت بود که به آنها «قورولتای» یا «قوریلتای» می گفتند. امروز از این فضا به عنوان موزه یافته های مجموعه استفاده می شود.

گرمابه ایلخانی

حمام با سنگ، ملات گچ و آجرهای ساسانی ساخته شده و به کاشی های لعاب دار آراسته بوده است. کف آن سنگفرش و دارای سیستم کانال کشی برای آب رسانی و دفع فاضلاب بوده است.

شگفتی های تخت سلیمان؛ میراثی دیدنی از دوره های تاریخی

بخش بزرگی از سازه های تخت سلیمان ویران شده، اما اگر خلاف مسیر آب سبزفامی که از دریاچه بیرون می ریزد بالا بروید و از دروازه های سترگش بگذرید، گویی به قلب امپراتوری پرشکوهی قدم گذاشته اید؛ فرمانروایی که مرکز تاریخ بود و آتشکده ای رازآلود داشت؛ جایی که هنوز بوی افسانه گنج های ساسانی از آب آن برمی خیزد.

«دستی بر ایران» بازدید از این مجموعه ارزشمند و دیدنی های پیرامونش را پیشنهاد می کند. تخت سلیمان و دریاچه اش برای علاقه مندان به تاریخ ایران و تمدن کهن، مقصدی پر داستان و پر رمز و راز است.

ویدیوهای تخت سلیمان تکاب

منبع: صفحه اینستاگرام amin.karimi70@

سوالات پرتکرار

اگر جواب پرسش خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاه های همین مطلب برای ما بنویسید. در کوتاه ترین زمان پاسخ می دهیم.

تخت سلیمان در کدام شهر قرار دارد؟

این مجموعه تاریخی از توابع شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی است.

بناهای تخت سلیمان به کدام دوره های تاریخی وابسته اند؟

بررسی ها نشان می دهد دیرینگی این محوطه به دوره پارینه سنگی و عصر آهن یک، دو و سه می رسد. شواهدی از استقرار انسان در دوره های مانا، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و ایلخانی نیز در آن کشف شده است.

چه پرستشگاه هایی در مجموعه تخت سلیمان دیده می شود؟

آتشکده و پرستشگاه آناهیتا در تخت سلیمان قرار دارند. این مجموعه در دوره ساسانی از ثروتمندترین مراکز آیینی زمان خود بوده است.

داستان چمن متحرک تکاب نزدیک تخت سلیمان چیست؟

«چمن متحرک چملی» یا «چملی گل» در ۱۵ کیلومتری تکاب و نزدیک تخت سلیمان است. این چمن به صورت جزیره ای شناور بر سطح دریاچه ای کوچک با مساحت حدود یک هکتار قرار دارد. سطح چمن حدود ۸۰ متر مربع است و با وزش باد جابه جا می شود. این چمن حتی زمستان ها نیز سرسبز می ماند.

کوه دیو کجاست و چه نسبتی با تخت سلیمان دارد؟

کوهی مخروطی در نزدیکی مجموعه به «زندان سلیمان» یا «کوه دیو» شهرت دارد. بر پایه افسانه ها، سلیمان دیوان سرکش را در این مکان به بند می کشید.

چرا دریاچه تخت سلیمان را پر رمز و راز می دانند؟

روایت های متعددی درباره شگفتی های آن نقل شده است:

• گفته می شود عمق دقیق آن تا سال های اخیر ناشناخته بوده، هرچند باستان شناسان اندازه عمق را اندازه گیری کرده اند.
• در باور محلی، گنجینه ای در ژرفای دریاچه نهفته است. بسیاری برای یافتن آن به آب زده اند اما بازنگشته اند.
• هیچ موجود زنده ای در آب آن زیست نمی کند.

ماجرای انگشتر حضرت سلیمان و دریاچه تخت سلیمان چیست؟

روایت های گوناگونی از گنج در این دریاچه گفته اند. یکی از معروف ترینشان داستان انگشتر حضرت سلیمان است که دیوی نافرمان آن را به دریاچه انداخت و هرگز پیدا نشد.