دریاچه ارومیه؛ سفر به بزرگترین دریاچه ایران!

یکی از پهنه های آبی چشم نواز کشور که در فهرست جاهای دیدنی ارومیه می درخشد، دریاچه ارومیه است. این پهنه آبی بزرگترین دریاچه داخلی ایران به شمار می آید و نقش آن برای زیست بوم و زندگی مردم غیرقابل انکار است. با این حال ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی طی سال ها سطح و وسعت آن را کاهش داده است. امید می رود با برنامه ریزی و پیگیری دقیق، روند احیا شتاب بگیرد، چرا که خشکیدگی کامل آن می تواند پیامدهای جدی برای سلامت ساکنان منطقه داشته باشد. در این مطلب به شناخت بهتر دریاچه، علت های کاهش آب و نکات مرتبط با آن می پردازیم.

پیدایش و پیشینه دریاچه ارومیه

ریشه شکل گیری این پهنه آبی به دوران باستان بازمی گردد. رومیان آن را «ماتیانوس» و ایرانیان «اسپوتا» می خواندند. در عصر هخامنشی، دریاچه برای جابه جایی کالا، صید و آبیاری مزارع اهمیت داشت و بخشی از حیات اقتصادی منطقه را تامین می کرد. در دوره های اشکانی و ساسانی نیز استخراج نمک از آن رونق داشت.

با آغاز روزگار اسلامی، بهره برداری از نمک، صید ماهی و حتی مروارید، دریاچه را به منبعی اقتصادی برای منطقه بدل کرد. رونق تجاری تبریز که در نزدیکی این پهنه قرار دارد نیز با این مسیرهای آبی پیوند خورد و رفت و آمد بازرگانان افزایش یافت.

تا قرن بیستم، دریاچه پرآب و پررفت و آمد بود؛ اما به تدریج ترکیبی از مداخلات انسانی مانند برداشت بی رویه از منابع آب و احداث سدها، همراه با مخاطرات طبیعی و تغییرات اقلیمی، آن را با چالش های زیست محیطی روبه رو کرد. پیامد این روند، کوچک شدن پیوسته سطح و کاهش حجم آب بود.

امروز، با وجود تلاش های پی در پی برای بازگرداندن دریاچه به ترازهای گذشته، وضعیت همچنان بحرانی است و سطح آب رو به کاهش دارد. این پهنه کهن و شناخته شده، میراثی طبیعی است که حفاظت از آن برای نسل های آینده اهمیت دارد و یافتن راهی برای مهار روند خشکیدگی، دغدغه مشترک کارشناسان و مردم است.

ریشه نام گذاری دریاچه

این دریاچه به سبب قرار گرفتن در محدوده شهر ارومیه در آذربایجان غربی، «ارومیه» نامیده شد. البته در گذشته نام هایی چون «شور دریا» و «دریای شاهی» نیز رواج داشت. در سال ۱۳۴۹ خورشیدی و در روزگار پهلوی، عنوان «دریاچه رضائیه» بر آن گذاشته شد و پس از انقلاب ۱۳۵۷ نام «ارومیه» دوباره به کار رفت.

در زبان های گوناگون نیز نام های مختلفی برای آن ذکر شده است؛ در ترکی آذربایجانی «اورمو گولو» و در فارسی کهن «چیچست» به معنای «درخشان». در اوستا نیز از آن با نام «چیچستا» یاد شده است. برخی جغرافی دانان قرن یازدهم میلادی آن را «کبودان» به معنای دریاچه آبی نامیده اند. اصطخری، جغرافی دان و نقشه نگار ایرانی، در نوشته های خود از «دریاچه ارومیه» و گاه «شراه» یاد کرده است؛ «شراه» را به دلیل اقامت گروهی از خوارج در سواحل آن برگزیده اند.

حمدالله مستوفی نیز بیشتر با عنوان «چیچست» از این پهنه یاد می کند و گاه آن را «دریاچه شور» می نامد. به واسطه وجود شهری مهم در ساحل شمالی، نام های «طروج» یا «طسوج» نیز در منابع آمده است.

مشخصه های شاخص دریاچه

ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران و پهناورترین دریاچه آب شور در خاورمیانه است و پس از بحرالمیت، دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان به شمار می آید. در سال ۱۳۷۴ خورشیدی بیشترین حجم آب ثبت شده و حدود ۳۲ میلیارد متر مکعب برآورد شده است؛ اما با تداوم روند خشکیدگی، از وسعت آن کاسته شد.

گاهی رنگ آب به سرخی یا نارنجی می گراید که به تکثیر موجودات ریز میکروسکوپی وابسته است. با کاهش سطح آب و افزایش غلظت نمک، شمار این موجودات بیشتر می شود و در نتیجه رنگ غیرمعمول آب دیده می شود.

تامین آب دریاچه عمدتا از چند رود است و در این میان زرینه رود و سیمینه رود اهمیت بیشتری دارند. چشمه های درون دریاچه و بارش های فصلی نیز سهم دارند. با توجه به شوری بالا و قرار داشتن در انتهای حوضه آبریز، بخش قابل توجهی از ورودی ها به سرعت تبخیر می شود؛ موضوعی که زیست گونه های جزایر درون و پیرامون دریاچه را تحت تاثیر قرار داده است. برای نمونه، در جزایر اشک و کبودان، بسیاری از جمعیت های جانوری در پی افت سطح آب از میان رفته اند.

این دو جزیره در گذشته زیستگاه مهم گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی بودند و طی سال های اخیر (پاییز ۱۴۰۳ خورشیدی) به سبب شرایط نامساعد در معرض خطر قرار گرفتند.

به طور کلی، این پهنه ۱۰۲ جزیره دارد و تنها جزیره مسکونی، جزیره شاهی است که از نظر وسعت نیز بزرگ تر از دیگر جزایر است. دور از دسترس بودن بسیاری از جزیره ها، به غنای اکوسیستم آن ها کمک کرده است.

سدهای ساخته شده در حوضه آبریز

در چند دهه گذشته، سدهای متعددی در حوضه آبریز ارومیه ساخته شده است. وزارت نیرو معتقد است این سازه ها تهدید جدی برای دریاچه ایجاد نمی کنند و از سیاست سدسازی دفاع می کند؛ اما گروهی از منتقدان بر این باورند که این سدها مسیر طبیعی رودهای ورودی را تغییر داده و تراز آب را متاثر کرده اند.

پارک ملی و تنوع زیستی دریاچه ارومیه

پارک ملی دریاچه ارومیه با حدود ۴۶۲۶۰۰ هکتار وسعت، یکی از ۹ زیستگاه مهم ایران است و تنوع زیستی قابل توجهی دارد. تاکنون ۶۲ گونه قارچ میکروسکوپی، ۲۰ گونه جلبک، ۳۱۱ گونه گیاهی، ۵ گونه نرم تنان دوکفه ای، ۲۲۶ گونه پرنده، ۲۷ گونه خزندگان و دوزیستان و ۲۴ گونه پستاندار در آن گزارش شده است. دست کم ۴۷ گونه فسیل نیز در این محدوده شناسایی شده اند.

همین ویژگی ها سبب ثبت این محدوده به عنوان منطقه تحت حفاظت در یونسکو شده و سازمان حفاظت محیط زیست نیز بخش عمده آن را در زمره پارک های ملی قرار داده است.

وجود بیش از صد جزیره کوچک و بزرگ، این منطقه را به پناهگاه مهمی برای پرندگان مهاجر بدل کرده است. از جمله این پرندگان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فلامینگو، پلیکان، کفچه نوک، اکراس، لک لک، اردک پیسه، نوک خنجری، چوب پا و مرغ نوروزی.

به دلیل شوری زیاد آب، ماهی در این دریاچه زیست نمی کند؛ اما نوعی سخت پوست به نام آرتمیا در آن فراوان است و منبع غذایی مهمی برای فلامینگوها به شمار می رود. گزارش انقراض آرتمیا که در سال ۲۰۱۳ میلادی از سوی ریاست وقت مرکز مطالعات آرتمیای ارومیه مطرح شد، امروز از سوی بسیاری از کارشناسان رد شده است.

وضعیت کنونی دریاچه

در پاییز ۱۴۰۳ خورشیدی، وضعیت دریاچه مطلوب نیست و بخش بزرگی از آب خود را از دست داده است. روند خشکیدگی از میانه دهه ۸۰ خورشیدی آغاز شد و به تدریج خطر خشک شدن کامل را پیش رو قرار داد. گزارش ها نشان می دهد در همان دهه، ۲۵ تا ۵۰ درصد از مساحت دریاچه کاسته شد و در دهه ۹۰ این رقم به حدود ۸۸ درصد رسید. مساحت کل دریاچه در سال ۱۳۷۷ خورشیدی حدود ۶ هزار کیلومتر مربع ثبت شده بود.

کارشناسان برای این روند دلایل متعددی برمی شمارند که سهم عوامل انسانی از طبیعی بیشتر ارزیابی می شود:

• سدسازی های گسترده؛
• احداث آزادراه روی پهنه دریاچه؛
• برداشت بی رویه از منابع آب حوضه؛
• گسترش نامتوازن اراضی کشاورزی در پیرامون دریاچه؛
• کاهش بارش ها.

پیامدهای این خشکیدگی بر سلامت جامعه چشمگیر است. برآورد می شود ساکنان تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری تحت تاثیر ریزگردهای نمکی قرار گیرند و وقوع طوفان ها و بارش های نمک در استان های مجاور، خطرهای تازه ای برای سلامت ایجاد کند.

خبر خوب اینکه از سال ۱۳۹۸ به بعد، افزایش بارش ها به احیای نسبی کمک کرده و حدود ۹۰ سانتی متر به تراز آب افزوده است. امید می رود این روند تداوم یابد.

نگاهی کوتاه به کشتیرانی در ارومیه

کشتیرانی در این دریاچه دست کم از دوره های پیش از یورش مغول رایج بوده است. روایت های قرن نوزدهم از رفت و آمد شناورهایی حکایت دارد که خدمه آن ها مهارت دریانوردی حرفه ای نداشتند و طوفان های ناگهانی بارها حادثه آفرید.

در دوره محمدشاه قاجار، ملک قاسم میرزا ـ از فرزندان فتحعلی شاه و حاکم ارومیه ـ امتیاز انحصاری کشتیرانی را گرفت. او قایق های ابتدایی محلی را کنار گذاشت و از صنعتگران روسی ساخت یک کشتی کوچک را خواست. همچنین استادی کشتی ساز به همراه چند نجار را از باکو به کار گرفت تا کشتی بزرگ تری برای حمل کالا بسازند. خود ملک قاسم نیز کشتی بادبانی اختصاصی با کابین مجلل داشت و میان شیشوان و ارومیه تردد می کرد.

پس از او، پسرش امامقلی میرزا امتیاز را ادامه داد و ناوگان تجاری پررونقی برپا کرد و تجارت در ارومیه را جان تازه ای بخشید. بعدتر، فرزندان امامقلی این امتیاز را به بازرگانی ارمنی به نام «بداغیانس» واگذار کردند. در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، رضاشاه پهلوی امتیاز را خرید و از آن پس کشتیرانی در دریاچه در اختیار دولت قرار گرفت.

معرفی حوضه آبریز دریاچه

دریاچه ارومیه، بزرگترین آبگیر دائمی غرب آسیا، در شمال غرب فلات ایران جای دارد. وسعت حوضه آبریز آن ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع است که حدود ۳ درصد از مساحت کشور را شامل می شود. نزدیک به ۶۰ رودخانه به این حوضه می ریزند که ۲۱ رود دائمی یا فصلی و ۳۹ رود دوره ای هستند. زرینه رود، سیمینه رود و آجی چای (تلخه رود) سه ورودی اصلی دریاچه اند.

جریان این رودها در مسیر خود دشت های حاصلخیزی را پدید آورده است؛ از جمله:

• دشت های ارومیه، تبریز، آذرشهر، بوکان، بناب، میاندوآب، مهاباد، نقده، سلماس، پیرانشهر و اشنویه.

این دشت ها از کانون های مهم کشاورزی و دامداری منطقه محسوب می شوند. همچنین سد بزرگ مخزنی بوکان در مدیریت منابع و جلوگیری از افت شدید تراز آب دریاچه نقش قابل توجهی داشته است.

دیدنی های پیرامون دریاچه

پیرامون دریاچه ارومیه جاذبه های فراوانی قرار دارد که گردشگران را به خود جذب می کند. برخی از این دیدنی ها عبارتند از:

کلیسای ننه مریم

از شناخته شده ترین آثار تاریخی ارومیه با پیشینه ای تا روزگار ساسانی، کلیسای ننه مریم است. بنا از دو بخش تشکیل شده؛ بخش نخست شامل ورودی، تالار نیایش، محراب و اتاق های پیرامونی و بخش دوم سالنی است با چند اتاقک که هم امتداد تالار نیایش قرار گرفته است.

موزه ارومیه

این موزه میزبان آثاری از دوره های مختلف تاریخی است و دو بخش باستان شناسی و مردم شناسی دارد. «سنگ نوشته کله شین» از مشهورترین آثار موزه است که از گردنه ای کوهستانی در مرز ایران و عراق کشف شد؛ گردنه ای که شهرستان اشنویه را از شهر رواندوز عراق جدا می کرد.

روستای بند ارومیه

روستای بند با طبیعتی دلنشین از جاذبه های طبیعی ارومیه به حساب می آید. این روستا که بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد، در کنار رود «شهرچای» واقع شده است.

ارومیه؛ از پهنه بزرگ داخلی تا خطر شوره زار شدن

دریاچه ای شور، کهن و محبوب برای گردشگران، امروز به سبب مجموعه ای از عوامل انسانی و طبیعی در وضعیتی حساس قرار گرفته است. اگر ساخت و سازهای بی رویه و بهره برداری نامدار از رودهای ورودی ادامه یابد، چشم انداز تبدیل پهنه آبی به شوره زار چندان دور از ذهن نیست. اهمیت این دریاچه برای زندگی مردم تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری بسیار جدی است؛ بنابراین باید همه توان برای احیای آن بسیج شود.

«دستی بر ایران» پیشنهاد می کند گردشگران از این پهنه طبیعی دیدن کنند و اگر راهکاری برای احیا دارند با مسئولان در میان بگذارند.

دریاچه ارومیه کجای ایران است؟

این دریاچه در شمال غرب ایران، در ۲۱ کیلومتری شرق ارومیه و در مرز استان های آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. دسترسی به آن از طریق آزادراه تبریز ـ ارومیه با خودروی شخصی امکان پذیر است. در ادامه آدرس دقیق در نقشه قابل مشاهده است:

سوالات پرتکرار درباره دریاچه ارومیه

در ادامه به چند پرسش رایج درباره این پهنه آبی پاسخ داده ایم. اگر سوال دیگری داشتید، در بخش دیدگاه ها مطرح کنید تا پاسخ داده شود.

پیش از انقلاب، این دریاچه به چه نامی شناخته می شد؟

در دوره پهلوی برای بزرگداشت رضاشاه، عنوان «دریاچه رضائیه» به کار می رفت و پس از انقلاب، نام «دریاچه ارومیه» دوباره رسمی شد.

آیا دریاچه ارومیه کاملا خشک شده است؟

خیر؛ افزایش بارش ها در سال های اخیر به احیای نسبی کمک کرده و بخشی از تراز آب بازگشته است.

حداکثر عمق دریاچه ارومیه چقدر گزارش شده است؟

بیشینه عمق در حدود ۱۶ متر برآورد می شود.