تمدن کهن جیرفت در حوضه هلیلرود با شخصیت سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی مستقل، بخشی درخشان از تاریخ ایران باستان به شمار میآید. مجموعه یافتههای باستانی این ناحیه، پیشینهای نزدیک به ۵ هزار سال را نشان میدهد و جیرفت را به پلی میان تمدن عیلام در غرب و تمدن دره سند در شرق تبدیل کرده است.
شهر جیرفت در جنوبشرق ایران و از شهرهای استان کرمان است. تپههای باستانی جیرفت امروز از دیدنیترین جاذبههای این منطقه به شمار میآیند و هر سال باستانشناسان و علاقهمندان بسیاری را جذب میکنند.
نمایش
گنجینههای کهن جیرفت
اکتشافات باستانشناسی در گستره جیرفت طیفی از آثار متنوع را در بر میگیرد؛ از جمله:
- زیگورات جیرفت: از بزرگترین بناهای آیینی روزگار باستان که بهنظر میرسد جایگاه نیایش و آیینهای مذهبی بوده است.
- آثار سفالی: مجموعهای از ظروف و دستساختههای سفالی با نقوش پیچیده و ظرافتهای هنری که از مهارت صنعتگران این فرهنگ حکایت میکند.
- سنگنوشتهها و گلنوشتهها: نمونههای اولیه نشانهگذاری و نوشتار که مراحل شکلگیری زبان و خط در جیرفت را بازتاب میدهند.
- تندیسهای انسانی و جانوری: پیکرههایی از سنگ و سفال که باورها، آیینها و جنبههایی از زیست روزمره مردمان جیرفت را نمایان میسازند.
- سفالهای منقوش: ظروفی با طرحهای هندسی و نگارههای طبیعت و موجودات زنده که ذوق و سلیقه هنری این منطقه را نشان میدهند.
داستان کشف تمدن جیرفت
طرح موضوع تمدن جیرفت بهدست باستانشناس ایرانی، یوسف مجیدزاده، در سال ۲۰۰۳ و با اتکا به شواهد معماری و هنری منطقه برجسته شد. پیشتر در سال ۱۹۰۰، آئورل استین (Sir Aurel Stain) باستانشناس مجار، پژوهشهایی را در این محدوده آغاز کرده بود و پس از او نیز گروههای ایرانی و بینالمللی تحقیقات را ادامه دادند.
امروز نیز بررسیها در این پهنه ادامه دارد. یافتهها نشان میدهد حوزههای باستانی پیرامون کرمان، سیستان و بلوچستان، منطقه هلیلرود و تپه کنار صندل با یکدیگر در پیوند بودهاند.
قدیمیترین آثار مکشوفه در جیرفت به بیش از ۷ هزار سال پیش بازمیگردند. نمونههای نوشتاری و دستاوردهای فرهنگی یافتشده در این ناحیه نشان میدهد جیرفت در شمار کانونهای مهم تمدن شرق و همروزگار با بینالنهرین و سومر بوده است.
بهسبب ارزش علمی و فرهنگی بالای دستاوردهای حوزه هلیلرود، برخی پژوهشگران لقب «بهشت گمشده» را بر این منطقه نهادهاند.
شاخصترین دستاوردهای باستانشناسی جیرفت
در کاوشهای انجامشده در جیرفت، انواع ظروف و اشیای کهن به دست آمده که همگی نشاندهنده غنای فرهنگی و هنری این ناحیه است.
بخش قابلتوجهی از این آثار، ظروف تزئینی با نقوش گیاهی و برجستهکاری است. بر برخی قطعات، کندهکاریهای ظریف دیده میشود و گروهی دیگر شامل تندیسهای انسان و جانوران است. مواد سازنده شامل سنگ صابون، مفرغ، چوب، سفال و… است. مجموعهای از این آثار در موزه باستانشناسی جیرفت برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده است.
نقوش جانوری، ابزار شکار، تزئینات و کندهکاریهای متنوع در آثار جیرفت، تعامل فرهنگی این مرکز با تمدنهای همعصر مانند سومر، ارته، بینالنهرین و عیلام را گواهی میدهد. در میان یافتهها، نمونههایی از عروسکسازی، سنگتراشی و مجسمهسازی نیز مشاهده میشود.
بیش از نیمی از محوطههای شناساییشده در جیرفت کاربری آرامستانی داشتهاند. گورها قدمتی تا حدود ۵ هزار سال پیش از میلاد دارند. اشیای همراه متوفیان نشان میدهد باشندگان این سرزمین به جهان پس از مرگ باور داشته و اموال نمادین را با درگذشتگان به خاک میسپردهاند.
زیگوراتِ جیرفت
از مهمترین اکتشافات جیرفت، شناسایی سازهای زیگوراتمانند است؛ بنایی پلکانی و چندطبقه از خشت که قدمت آن به نیمه نخست هزاره سوم پیش از میلاد میرسد.
پلان سکو، کنگرهها، فرورفتگیها و تزئینات این بنا نشان میدهد با ساختاری بسیار مهم روبهرو هستیم. با این حال، کاوشها هنوز همه بخشها را آشکار نکردهاند و بخشهای اصلی بنا در زیر لایههای خاک پنهان است؛ برخی ورودیهای اصلی نیز هنوز شناسایی نشدهاند.
دبیره و نظام نوشتاری جیرفت
خطِ مکشوف در تپههای جیرفت، که از آن با عنوان «دبیره جیرفت» یاد میشود، بهعنوان یکی از کهنترین نظامهای نوشتاری جهان معرفی شده و حتی پیش از خط سومری دانسته شده است. بر پایه این کشف، بر خلاف دیدگاه قدیمی که اختراع خط را به سومریان نسبت میداد، ایرانیانِ جیرفت از نخستین پدیدآورندگان نوشتار قلمداد میشوند.
نشانههای یافتشده عمدتاً هندسیاند و به تعبیر خطشناسان میان خط تصویری و آوانگار جای میگیرند؛ با این وجود هنوز خوانش قطعی آنها ممکن نشده است.
بهطور کلی لوحهای مکشوفه در جیرفت سه گونهاند: گروهی با خط عیلامی، دستهای با علائم کهنتر، و سه لوح چندسطری با اشکال هندسی یا آمیزهای از هندسی و نیاعیلامی.
پژوهشها حاکی از آن است که منشأ خط عیلامی باستان یا نیاعیلامی به جیرفت بازمیگردد و از اینجا نظام نوشتاری شکل گرفته و سپس گسترش یافته است؛ بنابراین، خاستگاه تاریخ مکتوب ایران و خط جیرفت به هزاره چهارم پیش از میلاد پیوند میخورد.
جیرفت؛ آینه فرهنگ و دولتمندی ایران کهن
گنجینه متنوع اشیای باستانی بهدستآمده از تپههای جیرفت، نمایانگر شکوه فرهنگی، هنری و اسطورهای مردم این سرزمین است. باشندگان جیرفت کهن—که در روایتها با نام «دقیانوس» نیز یاد شدهاند—به زندگی پس از مرگ باور داشتهاند؛ از همین رو اشیای نمادین را در کنار متوفیان دفن میکردند.
زیگورات، لوحههای نوشتاری و آثار مزین به نقوش یکتا، از اقتدار سیاسی و استقلال فرهنگی و اقتصادی آن روزگار خبر میدهد. کشف تمدن جیرفت، این پهنه را به یکی از مهمترین کانونهای شکلگیری تمدنهای بشری در ایران باستان معرفی کرده است.
افزون بر این، در روزگار اتابکان سلجوقی، جیرفت بهعنوان پایتخت زمستانی شاهان برگزیده شد؛ آبوهوای معتدل، پوشش گیاهی متنوع، خاک حاصلخیز و تنوع زیستی از دلایل این انتخاب بوده است.
جیرفت دقیقاً کجا قرار دارد؟
جیرفت در جنوب استان کرمان واقع شده است. آبوهوای ویژه و جایگیری آن میان کوهستان و دشت سبب شده لقب «هند ایران» را بگیرد. در ادامه میتوانید موقعیت مکانی جیرفت را مشاهده کنید:
سؤالات پرتکرار درباره تمدن باستانی جیرفت
اگر پاسخ پرسش خود را در این بخش نیافتید، در قسمت دیدگاهها برایمان بنویسید تا بررسی و پاسخ داده شود.
چرا به جیرفت «بهشت باستانشناسان» میگویند؟
کشف سازهای زیگوراتگونه و کتیبههایی با خط ناشناخته، پرده از دیرینگی چشمگیر این ناحیه برداشت. حجم آثار مدفون و اهمیت علمی آنها در شناخت ناشناختههای فلات ایران، کنجکاوی پژوهشگران را برانگیخت و از آن زمان لقب «بهشت باستانشناسان» برای جیرفت رواج یافت.
شهر دقیانوس در کدام بخش قرار دارد؟
در شمالشرقی جیرفت، محدودهای کهن قرار دارد که به «شهر دقیانوس» شناخته میشود. این بخش را خاستگاه تمدن «اَرت» میدانند که با سرزمینهایی چون چین و روم دادوستد داشته است.
مسجد شهر کهن جیرفت چه قدمتی دارد؟
این مسجد از کهنترین مساجد ایران به شمار میآید و قدمت آن حدود ۱۲۰۰ سال برآورد میشود.
کتیبههای کشفشده در جیرفت چه چیزی را نشان میدهند؟
گروهی از کارشناسان بر این باورند نخستین نظام نوشتاری جهان به جیرفت تعلق دارد؛ زیرا کتیبهها و سنگنوشتههای مکشوفه با خطی نگاشته شدهاند که قدمت آن پیش از خط میخی ارزیابی میشود.
تمدن جیرفت چگونه شناسایی شد؟
داستان از کشف اتفاقی یک کاسه کهن در مزرعهای در جیرفت آغاز شد. با حفاری بیشتر، نشانههای یک گورستان قدیمی آشکار شد. خبر به متخصصان رسید و بهدنبال آن، کاوشهای سیستماتیک در محوطه آغاز شد؛ به اینترتیب تمدن دیرینه جیرفت از دل خاک رخ نمود.
