هر سرزمینی با یک نشانه شناخته میشود. در ایران، «برج آزادی تهران» و «برج میلاد» بیش از دیگر بناها در ذهنها ماندهاند. برج میلاد به سبب بلندی چشمگیرش گاه «نماد اصلی کشور» خوانده میشود؛ در حالیکه پیشینه و شهرت جهانی برج آزادی قدیمیتر است و بسیاری از مردم جهان ایران را با این سازه میشناسند.
برج آزادی در مرکز «میدان آزادی» قرار دارد؛ میدانی شاخص در غرب پایتخت. این میدان در گذشته «میدان شهیاد» نام داشت و به همین دلیل، خود برج نیز مدتی با نام شهیاد شناخته میشد. این اثر در سال ۱۳۵۳ خورشیدی ثبت ملی شد و امروز از دیدنیهای شاخص تهران است. در این نوشته، ضمن مرور داستان شکلگیری میدان و برجی که در میانه آن قرار دارد، به ویژگیها و معرفی طبقات گوناگون برج میپردازیم.
نمایش
روایت شکلگیری میدان و برج آزادی تهران
در سال ۱۳۳۹ خورشیدی، دولت وقت تصمیم گرفت در ورودی غربی پایتخت و محدوده «سهراه مهرآباد» یادبودی بسازد. طرح اولیه ساخت «تاق نصرت» بود، اما در نظرسنجیها مشخص شد چنین تاقی شکوه کافی ندارد.
به همین دلیل در ۱۳۴۵ خورشیدی مسابقهای میان معماران ایرانی برگزار شد تا طرح برگزیده انتخاب شود. طرح «حسین امانت»، فارغالتحصیل «دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران»، رتبه نخست را به دست آورد. اجرای پروژه از ۱۳۴۸ آغاز شد و دو سال بعد به بهرهبرداری رسید. در جریان این طرح، میدانی در غرب تهران ساخته شد و در میانه آن، بر پایه طراحی امانت، برجی باشکوه قد برافراشت که «شهیاد» نام گرفت.
سایت آرکدیلی از قول حسین امانت نقل میکند:
«این طرح عصاره هر آن چیزی است که در مدرسه معماری و سفرهایم در سراسر ایران آموختهام.»
جشن گشایش با حضور «محمدرضا پهلوی» و همسرش و حدود سه هزار مهمان داخلی و خارجی برگزار شد. در همان مراسم، پادشاه از «منشور حقوق بشر کوروش بزرگ» پردهبرداری کرد که بهعنوان نخستین متن شناختهشده در زمینه حقوق بشر مطرح است.
به مرور زمان، شهیاد به یکی از شناسنامههای بصری ایران بدل شد. نگهداری آن در دوره پهلوی بر عهده «وزارت فرهنگ و هنر تهران» بود.
در جریان انقلاب ۵۷، بخشی از گردهماییهای مردمی در محوطه این برج شکل گرفت. بعد از پیروزی انقلاب، مراسم استقبال از بازگشت امام خمینی(ره) از پاریس نیز در همین محل برگزار شد و نام برج از «شهیاد» به «برج آزادی تهران» تغییر کرد. سپس نگهداری آن به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» و در ادامه به «بنیاد رودکی» سپرده شد.
در برخی انتخابات ریاستجمهوری، شعارهایی بر پایههای برج نوشته شد که به منظر بنا آسیب بصری زد. همچنین از سال ۱۳۹۲ تاکنون، گزارشهایی از فرسودگی نگرانکننده برج مطرح است.
با وجود ثبت ملی برج آزادی، هنوز حریم مصوبی برای آن تعیین نشده است. همین فقدان حریم سبب شد طی سالهای اخیر مسجدی مرتفع در شمالغرب بنا شود که میتواند روند ثبت جهانی برج را با چالش روبهرو کند.
مشخصات و زبان معماری میدان و برج میانی آن
جایگاه میدان آزادی در غرب تهران باعث میشود مسافران ورودی از فرودگاه مهرآباد، ترمینل غرب و بزرگراه لشکری پیش از هر چیز با این میدان روبهرو شوند. پیرامون این میدان بیضیشکل، دو مسیر سواره در گردش است که در بخشهایی به صورت زیرگذر ادامه مییابد. برج در میانه میدان قرار دارد و چمنکاریهای ششضلعی یا لانهزنبوری اطراف آن را پر کرده است.
چهار سوی میدان به بخشهای مختلف شهر راه میدهد. مسیرهای اصلی هر جهت چنیناند:
- از شمال، بزرگراه محمدعلی جناح؛
- از جنوب، بزرگراه آیتالله سعیدی؛
- از شرق، خیابان آزادی؛
- از غرب، بزرگراه لشکری.
مساحت میدان حدود ۵۰ هزار مترمربع است و پس از میدان نقشجهان اصفهان، دومین میدان بزرگ کشور به شمار میآید. امروز این محدوده محل توقف تاکسیها و اتوبوسهایی است که عمدتاً به سمت شهرهای پیرامونی—بهویژه نواحی شمالی و غربی—حرکت میکنند.
طرح کلی میدان از نقشه سقف مسجد شیخلطفالله اصفهان الهام گرفته، با این تفاوت که بهجای دایره از دو بیضی با کانونهای متفاوت استفاده شده است. آبنماها نیز از آبنماهای باغ فین کاشان ایده گرفتهاند.
برج آزادی در مرکز میدان و اندکی متمایل به بخش شرقی آن، روی محور شرقی-غربی نشسته است.
این سازه چهارطبقه با آمیزهای از «معماری هخامنشی، ساسانی و ایرانیِ پس از اسلام» ساخته شده؛ طول آن ۶۳ متر و ارتفاعش ۴۵ متر است. نزدیکی به فرودگاه مهرآباد اجازه ارتفاع بیشتر را نمیداد.
بر اساس روایتها، در ساخت برج از «۲۵ هزار قطعه سنگ مرمر جوشقان اصفهان» و «۹۰۰ تُن آهن» استفاده شده است. آثار و عناصر بومی چون بادگیر، باغ ایرانی، چهارتاقی، کاربندی و نقشهای کاشی در جایجای بنا دیده میشود.
در خوانش فرمها: «خطوط کشیده پایهها» یادآور «سبک هخامنشی»، «قوس میانی» نشانی از دوره ساسانی و «تاق کسری»، و «قوس شکسته بالایی» برگرفته از معماری دوران اسلامی است. فضای میان دو قوس با «رسمیبندی ایرانی» تزیین شده که امانت آن را با الهام از گنبد مساجد طراحی کرده است.
آبنماها و فوارههای محوطه، خاطره باغهای ایرانی را زنده میکنند. شیب خفیفی نیز در میدان تعبیه شده تا مسافری که از سمت مهرآباد وارد میشود، حس حرکت رو به بالا داشته باشد.
از نظر هندسی، برج همچون مکعبمستطیلی است که بر چهار پایه استوار و در بالا به شانزدهضلعی بدل میشود و در نهایت به گنبدی میرسد که تنها از داخل دیده میشود.
نمای بیرونی از سنگهای سفید است که شیارهای فیروزهای آنها را از هم جدا میکند. چهار نمای بنا دو به دو قرینهاند.
در مجموع، برج آزادی ۴ آسانسور، ۲ راهپله و ۲۸۶ پله دارد. زیرِ بنا مجموعهای از فضاها شامل سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه شکل گرفته است.
پایهها از سنگهایی به ابعاد ۳٫۲ × ۱٫۶ متر ساخته شدهاند. اتصال سنگها با بتن و آهن ضدزنگ انجام شده و پشت آنها سطحی ناصاف است تا لغزش رخ ندهد.
درز میان سنگها با مادهای انعطافپذیر بندکشی شده تا در برابر انقباض و انبساط ناشی از سرما و گرما از ترک جلوگیری شود.
جزئیات برج آزادی از ورودی تا بام
ورودی اصلی در بخش شمالی میدان قرار دارد و به حیاطی میرسد که حدود ۵ متر پایینتر از سطح زمین است. در ضلعهای شمالی، جنوبی و شرقی این حیاط، ورودیهایی برای دسترسی به فضاهای داخلی تعبیه شده است. در گذشته هر ورودی دری سنگی داشت که هر لنگه آن حدود ۳٫۵ تُن وزن داشت؛ امروزه درهای شیشهای جایگزین شدهاند.
محل کنترل و بلیتفروشی در ورودی شمالی است. ورودیهای جنوبی و شرقی بهترتیب به «سالن تشریفات» و «سالن ایرانشناسی» در زیرزمین راه دارند.
برج یک زیرزمین و سه طبقه دارد. در ادامه، خلاصهای از هر بخش آمده است:
فضای زیرسطح
در این تراز، فضاهایی چون سالنهای ایرانشناسی و تشریفات، گذرگاه پیشینیان، تالار آینه، نگارخانه اقوام و بوستان، کتابخانه، راهروی فناوری، تالار کهن، سالن مولتیویژن، سالن سینمای کوچک و آسانسورهای برج قرار دارند. دو آسانسور فعالیت میکنند: یکی به زیرزمین و طبقه اول، و دیگری به طبقات دوم و سوم دسترسی میدهد. اجزای مهم زیرزمین عبارتاند از:
سالن ایرانشناسی: سالنی به مساحت تقریبی ۱٫۲۲ مترمربع با ماکتی متحرک که استانهای کشور روی آن مشخص شدهاند. ماکت در مسیری Uشکل بر نوار نقاله حرکت میکند و در ۱۵ تا ۲۰ دقیقه نماهایی از مراکز تاریخی، مذهبی و… را نمایش میدهد. در بخش شمالی آبنمایی با کاشیکاری نماد «دریای خزر» و در جنوب حوضچههایی نماد «خلیج فارس» و «دریای عمان» دیده میشود.
سالن تشریفات: برای پذیرایی از میهمانان رسمی ساخته شده است. نقشونگارهای دیوارهای بتنی و تزیینات سقف از جلوههای برجسته آن است.
سالن مولتیویژن: سالنی برای اجرا و نمایش با امکانات نور، صدا و تصویر باکیفیت؛ مناسب پخش فیلم، برگزاری کنسرت، نمایش تئاتر و نشستهای گوناگون.
گذرگاه پیشینیان: گذرگاهی برای نمایش آثار تاریخی و هنری دورههای مختلف؛ در ورودی برج قرار دارد و درهای سنگی چشمگیری آن را متمایز کرده است.
تالار آیینه: شامل ۱۳ غرفه با موضوعاتی چون شهرسازی، حیاتوحش، صنعت نفت، محیطزیست و ورزش؛ با ترکیبی از طرحهای حجمی و تصاویر نمادین.
نگارخانه اقوام: راهرویی نیمدایره با هشت ویترین برای نمایش صنایعدستی و اشیای مردمشناسی.
نگارخانه بوستان: سالنی بزرگ و نورگیر برای نمایش آثار تجسمی و برگزاری کارگاههای هنری.
کتابخانه: فضایی حدود ۲۰۰ مترمربعی با بیش از ۱۱ هزار جلد کتاب در موضوعات گوناگون؛ نشریات ادواری نیز روزانه در دسترس بازدیدکنندگان است.
راهروی فناوری: مجموعهای از «رباتها» ساخته مهندسان ایرانی—از ربات پیانیست تا ربات پاسخگو—بههمراه بخشهایی مانند «سامانه تصویری هوشمند» و «پایگاه دانستنیها».
تالار کهن یا موزه اصلی: محلی با ویترینهای تخصصی برای آثار تاریخی و هنری. «نمایشگاه زیورآلات بانوان قاجار» نیز با همکاری بنیاد رودکی در این تالار برپا شد. آسانسورها و راهپلهها اینجا قرار دارند تا دسترسی به طبقات بالایی فراهم شود. فروشگاهی از محصولات فرهنگی مرتبط با برج نیز در همین بخش فعال است.
نخستین طبقه
این طبقه در ارتفاع تقریبی ۲۳ متری از زمین قرار دارد و عمدتاً کاربرد فنی برای سرویس آسانسورها دارد. دو دیوار بتنی مایل با پنجرههای کوچک آبیرنگ در آن دیده میشود که از زیرِ تاقِ آزادی قابل مشاهدهاند.
این طبقه در میان قوس اصلی و دو قوس شرقی و غربی قرار گرفته و پشت دیوارهای شیبدار «کاشیکاریهای پرطاووسی» به چشم میخورد.
دومین طبقه
در ارتفاع ۳۳ متری ساخته شده و در میانه سقف آن گنبدی بتنی با «طرح شمسه» قرار دارد که روشنایی طبقات اول و دوم را تأمین میکند. دیوارها و سقف با بتن مسلح ساخته و سفیدکاری شدهاند؛ روشی که نخستینبار در این برج به کار رفت.
در این طبقه، ترکیب دلنشینی از معماری سنتی و مدرن دیده میشود؛ الگوی سقف الهامگرفته از مسجد شیخلطفالله اصفهان است و عکسهایی تاریخی به نمایش درآمدهاند.
سومین طبقه
این طبقه ۳۹٫۵ متر از سطح زمین بالاتر است. شکافهای عمودی و مستطیلی سقف با الهام از بادگیرهای ایرانی طراحی شده و پنجرههای لانهزنبوری آن چشماندازی از شهر تهران پیش روی شما میگذارند.
بام برج
بام از تراز طبقه سوم تا ارتفاع ۴۶٫۲۵ متر امتداد دارد. گنبدی فیروزهایرنگ—یادآور گنبدهای آرامگاهی—بر بلندترین نقطه برج بیرون زده است.
برنامهریزی بازدید از برج آزادی تهران
«دستی بر ایران» در کنار معرفی جاذبههای تهران، شما را به دیدار برج آزادی دعوت میکند و با ترویج گردشگری میراث فرهنگی، میکوشد تصویری روشن از «هویت دیرپای ایرانی» ارائه کند.
نشانی برج آزادی کجاست؟
برج آزادی در میدان آزادی تهران قرار گرفته؛ نزدیک فرودگاه مهرآباد و ورودی غربی شهر. موقعیت دقیق را در ادامه میبینید:
سؤالات متداول درباره میدان و برج آزادی تهران
اگر پاسخ خود را نیافتید، در بخش دیدگاهها یادداشت بگذارید؛ در کوتاهترین زمان پاسخ میدهیم.
میدان آزادی تهران در کدام منطقه است؟
این میدان در غرب پایتخت و محدوده منطقه ۹ قرار دارد و پیرامون آن پایانههای حملونقل گوناگونی فعالیت میکنند.
داستان ساخت برج آزادی تهران چیست؟
از ۱۳۳۹ خورشیدی ایده ساخت یادبودی در ورودی غربی تهران مطرح شد. در شهریور ۱۳۴۵ با فراخوان روزنامهها از معماران دعوت شد طرحهایشان را ارسال کنند. در نهایت، طرح «حسین امانت»—دانشجوی ۲۴ساله دانشگاه تهران—برگزیده شد. عملیات ساخت در ۱۱ آبان ۱۳۴۸ آغاز و در ۲۴ مهر ۱۳۵۰ افتتاح شد. نگهداری بنا به وزارت فرهنگ و هنر سپرده شد.
معماری برج آزادی چه ویژگیهایی دارد؟
ترکیبی از عناصر ایرانی همچون بادگیر، باغ ایرانی، چهارتاقی و کاشیکاری در طراحی دیده میشود. ساختار کلی، مکعبمستطیلی است که بر پایههای شانزدهضلعی قرار گرفته و در بالا به گنبدی ختم میشود که از داخل قابل مشاهده است. چهار نمای برج دو به دو قرینهاند. مقرنسکاریها و تزیینات میان قوسها چشمگیر است؛ قوس اصلی یادآور «تاق کسری» ساسانی و رسمیبندی میان قوسها الهامگرفته از گنبد مساجد است. آبنماهای میدان نیز اشارهای به باغهای ایرانی دارند.
داخل برج آزادی چه فضاهایی دارد؟
چهار تراز اصلی در برج دیده میشود. در زیرزمین بخشهایی برای بازدید فراهم است: سالن ایرانشناسی، سالن تشریفات، گذرگاه پیشینیان، تالار آینه، نگارخانه اقوام، نگارخانه بوستان، کتابخانه، راهروی فناوری، تالار کهن، سالن مولتیویژن و سینمای کوچک.
برج آزادی نماد چه چیزی است؟
در دهه ۱۳۵۰، نشانهای از ایرانِ مدرن تلقی میشد و امروز هم از نمادهای اصلی تهران و ایران است. میدان آزادی به سبب وسعتش، بارها میزبان تجمعات بوده و نام آن با رویدادهای تاریخ معاصر گره خورده است.
ورودی برج آزادی کجاست؟
ورودی اصلی در شمال برج و پنج متر پایینتر از سطح زمین، در حیاطی روباز قرار دارد که به طبقه زیرزمین راه میدهد.
