اصفهان نامی است که خودش با شکوه، نظم و هنر گره خورده؛ شهری که آوازهاش را به خاطر مساجد و منارههای کمنظیر میشناسند. «مسجد حکیم اصفهان» از دیدنیترین نمونههای معماری ایرانی و از جاهای دیدنی شاخص اصفهان است. به سبب همین ظرافتها و معماری متفاوت، این اثر در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.
بنای مسجد حکیم در روزگار صفویان، بر جای خرابههای مسجدی کهن از دوره دیلمیان به نام «جورجیر» ساخته شد. بنابراین اگرچه این دو بنا نامهای جداگانه دارند، اما امروزه سردر مسجد جورجیر بخشی از مجموعه مسجد حکیم اصفهان به حساب میآید.
نمایش
روایت شکلگیری مسجد حکیم اصفهان
مسجد حکیم در اواخر عصر صفوی و دوران حکومت شاه عباس دوم بنا شد. بانی آن «حکیم محمد داوود»، پزشک شاه بود و از همین رو نام مسجد را «حکیم» گذاشتند. کتیبههای سردرها و ایوانها قدمت بنا را به سده هفدهم میلادی گواهی میدهند.
مشخصات شاخص مسجد حکیم
مسجد حدود ۸۰۰۰ مترمربع وسعت دارد و آجر، مصالح غالب آن است. این بنا از نوع چهارایوانی است و مناره و گنبد شاخص ندارد. آجرکاریهای خوشترکیب، کاشیکاری، گرهچینی و بهویژه خط بنایی از ویژگیهای چشمگیر آن به شمار میروند.
در مسجد حکیم، سه ورودی اصلی، دو سکو، چهار ایوان، چهار شبستان، چهار محراب، حوضخانه و صحن مرکزی دیده میشود. در ادامه، هر بخش را به اختصار معرفی میکنیم.
سردرها؛ امضای صفوی بر ورودیها
سه ورودی مسجد در اضلاع شمالی، شرقی و غربی بنا تعبیه شدهاند و هرکدام سردری با جزئیات ویژه دارند.
ورودی غربی در انتهای کوچهای بنبست قرار گرفته که به خیابان حکیم میپیوندد. سردر این بخش با قوس منحنی اجرا شده و درون قوس با مقرنسکاری ساده گچی تزئین شده است.
سردر شرقی مسجد حکیم اصفهان بهصورت پنجضلعی ساخته شده و دو سکو در دو سوی خود دارد. بر پیشانی آن کتیبهای با اشعار فارسی و کاشیکاریهایی شامل شهادتین و اسمای الهی دیده میشود. این ورودی نیز قوسدار است و داخل قوس، مقرنسهای چشمنواز خودنمایی میکند.
افزون بر این، سردر شرقی دو «پشتبغل» دارد که با خط بنایی (کوفی زاویهدار) آراسته شده است. در معماری، پشتبغل به دو ناحیه مثلثیشکل در طرفین بالای قوس گفته میشود. قوس همان نیمدایرهای است که اگر به دو نیم شود، هر نیمه یک پشتبغل را شکل میدهد.
سردر شمالی با طرحی خوشنسبت ساخته شده و ایوانی کوچک به عرضِ دهانه ورودی دارد. در طرفین آن دو سکو دیده میشود و آمیزهای از کاشیکاری و آجرکاری ظریف به چشم میآید. آیات قرآن، روایات، نام بانی و تاریخ آغاز ساخت مسجد از جمله نقشمایههای کتیبههای این ورودی است.
چهار ایوان؛ چهار قاب از حیاط مسجد
پس از گذر از سردرها به صحن مسجد میرسیم. ابعاد حیاط مرکزی حدود ۵۳×۶۱ متر است. چهار ایوان در اضلاع صحن قرار گرفته و در میانه، حوض سنگی مستطیلشکلی دیده میشود. دو مهتابی (سکو) در طرفین حوض تعبیه شده که برای وضو گرفتن کاربرد دارد.
هر یک از ایوانهای چهارگانه خصوصیات خود را دارد:
- ایوان ضلع شمالی ۱۵ سانتیمتر از سطح حیاط بالاتر است. ارتفاع تقریبی آن ۹ متر و طولش ۱۱.۵ متر است. ازاره این ایوان تا ارتفاع ۱.۲۰ متر با کاشی معقلی (چیدمان کاشیهای ریز برای ایجاد نوشتار؛ موسوم به خط بنایی) مزین شده و کتیبهای با اشعاری در وصف مسجد بر آن دیده میشود.
- ایوان جنوبی با اندک تفاوت، قرینه ایوان شمالی است. تزیینات آن با ایوان شمالی فرق دارد و لبه فوقانی ایوان با مقرنسهایی که در دل رسمیبندی نشستهاند آراسته شده است.
ایوانهای شرقی و غربی نیز در کلیت، همخوان هستند. به بیان دقیقتر:
- ایوان غربی عرضی نزدیک به ۸ متر دارد. در هر سوی آن یک طاقنما و سه ایوانک با عرض کمتر از ۵ متر دیده میشود. دسترسی به حجرههای بالا از طریق همین طاقنماها ممکن است.
- ایوان شرقی دارای شاهنشین است و طولی حدود ۵.۵ متر دارد. بر فراز آن بالکنی (ایوانک) قرار گرفته که راه حجرهها به آن باز میشود.
شبستانها و محرابها؛ دل مسجد
پشت ایوان جنوبی و زیر پوشش گنبد، شبستان اصلی مسجد حکیم قرار دارد. این شبستان مربعیشکل با اضلاع ۱۱.۵ متر است و بزرگترین و چشمگیرترین محراب مسجد در همین فضا جای گرفته است.
دیوارهای درون و بیرون محراب با کاشیهای فیروزهای آراسته شده و ازاره آن تا ارتفاع ۱.۳۰ متر با سنگ مرمر پوشیده است. در لبه بیرونی محراب، کتیبهای به عرض ۸۰ سانتیمتر با زمینه لاجوردی قرار دارد که آیاتی از قرآن بر آن نگاشته شده است.
در دوسوی شبستان اصلی، دو شبستان با ابعاد ۷.۵ × ۲۲ متر دیده میشود. در شرق و غرب این شبستانها سه ورودی تعبیه شده که به راهروهای پیرامونی راه دارند. محرابهای این دو شبستان از محراب شبستان اصلی کوچکترند.
در ضلع غربی، شبستان دیگری وجود دارد که بخشهای مجزای زنانه و مردانه دارد و به عنوان شبستان زمستانی مسجد شناخته میشود.
نشانی و مسیر دسترسی به مسجد حکیم اصفهان
این مسجد تاریخی در انتهای بازار رنگرزان واقع شده است. برای رسیدن، ابتدا وارد بازار اصفهان شوید، سپس از خیابان مسعودیه به خیابان باغ قلندرها و بعد به خیابان مسجد حکیم بروید.
سفر به اصفهان؛ دیدار با مسجدی از دل تاریخ را از دست ندهید
اگر به دیدن بناهای مذهبی با پیشینه تاریخی علاقه دارید، «دستی بر ایران» تماشای مسجد حکیم اصفهان را پیشنهاد میکند. این مسجد مجموعهای از ویژگیهای منحصربهفرد دوره صفوی را پیش چشم شما میآورد.
چه با تورهای داخلی و چه بهصورت انفرادی به اصفهان میروید، بازدید از این اثر را در برنامه بگذارید. جاذبههای اصفهان بسیارند، اما مسجد حکیم از نمایندگان شاخص مساجد صفوی به شمار میرود.
مسجد حکیم اصفهان کجاست؟
این مسجد در محله قدیمی حکیم یا جورجیر واقع شده است. در ادامه میتوانید موقعیت دقیق آن را روی نقشه ببینید:
پرسشهای متداول درباره مسجد حکیم اصفهان
اگر پاسخ پرسشتان را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاهها برای ما بنویسید. خوشحال میشویم پاسخ بدهیم.
مسجد حکیم اصفهان در چه دورهای ساخته شده است؟
این مسجد چهارایوانی در روزگار صفویه و بهویژه در زمان شاه عباس دوم بنا شده است.
خطاطی کتیبههای مسجد حکیم از آثار کدام هنرمند است؟
کتیبههای سردر و ایوانها به خطِ محمدرضا امامی، خوشنویس نامدار عصر صفوی نگارش یافته است.
دلیل نامگذاری مسجد حکیم اصفهان چیست؟
به سبب آنکه بانی بنا پزشک شاه عباس دوم، یعنی حکیم محمد داوود بود، مسجد به نام «حکیم» شهرت پیدا کرد.
چرا به مسجد حکیم، به اشتباه مسجد جورجیر هم گفته میشود؟
این دو بنا در یک محله و در فاصلهای نزدیک قرار دارند، اما دو مسجد مستقلاند که تنها همجواریشان باعث این اشتباه رایج شده است.
آیا اثری از مسجد دیلمی در کنار مسجد حکیم مانده است؟
روبهروی سقاخانه حکیم، سردر آجری مشهور به «سردر جورجیر» دیده میشود؛ از کهنترین یادگارهای عصر دیلمی و از نمونههای شاخص آجرکاری و گرهسازی به سبک رازی. هنر آجر در بخشهای سازهای و تزیینی این سردر با مهارت بهکار رفته است.
