نمایش
تاریخ ایران از نخستین روزگار تا امروز روایتی بلند از هجومها، پایداریها، بازسازیها و دوام یک ملت کهن است.
از زمانی که فرّ و شکوه شاهنشاهیهای ایران رو به افول رفت و بیگانگان از هر سو تاختند، این سرزمین فراز و فرود بسیار دید؛ رنجها را تا مرز نابودی تاب آورد و دوباره برخاست. مردان و زنانی بسیار در بزنگاهها ستونِ خانه وطن شدند و جان بر کف نهادند؛ چهرههایی که بسیاریشان بینام و نشان در دفتر روزگار ماندهاند.
شناخت دیرینگی ایران یادآور آن است که چگونه مردمان این دیار پس از شکوهی بزرگ، فروپاشی را تاب آوردند و از نو هویت فرهنگیشان را نگاه داشتند.
برای یادسپاری بهتر فرمانرواییها و مرور سریع، وبسایت «دستی بر ایران» این روایت را به ترتیب زمانی گرد آورده است.
جدول مرور تاریخ ایران
| ردیف | نام سلسله | آغاز | پایان |
| 1 | مادها | 607 پیش از میلاد | ۵۴۹ پیش از میلاد |
| 2 | هخامنشیان | 550 پیش از میلاد | ۳۳۰ پیش از میلاد |
| 3 | سلوکیان | 330 پیش از میلاد | ۲۴۷ پیش از میلاد |
| 4 | پارت ها | 247 پیش از میلاد | ۲۲۴ میلادی |
| 5 | ساسانیان | 224 میلادی | 651 میلادی |
| 6 | حمله اعراب | ۶۴۲ میلادی | ۸۲۱ میلادی |
| 7 | طاهریان | ۸۲۱ میلادی | ۸۹۳ میلادی |
| 8 | علویان | ۸۲۸ میلادی | پایان تدریجی |
| 9 | صفاریان | ۸۶۷ میلادی | ۸۹۲ میلادی |
| 10 | سامانیان | ۸۹۲ میلادی | ۱۰۰۵ میلادی |
| 11 | زیاریان، آل بویه و دیلمیان | ۹۲۸ میلادی | ۱۰۵۲ میلادی |
| 12 | غزنویان | ۹۶۲ میلادی | ۱۰۴۰ میلادی |
| 13 | سلجوقیان | ۱۰۴۰ میلادی | 1194 میلادی |
| 14 | خوارزمشاهیان | ۱۲۲۰ میلادی | ۱۱۷۲ میلادی |
| 15 | ایلخانیان | ۱۲۵۶ میلادی | ۱۳۸۳ میلادی |
| 16 | تیموریان | ۱۳۸۳ میلادی | ۱۵۰۱ میلادی |
| 17 | صفویان | ۱۵۰۱ میلادی | ۱۷۳۶ میلادی |
| 18 | افشاریان و زندیان | ۱۷۳۶ میلادی | ۱۷۹۵ میلادی |
| 19 | قاجاریان | ۱۷۹۵ میلادی | ۱۹۲۵ میلادی |
| 20 | پهلوی | ۱۹۲۵ میلادی | ۱۹۷۹ میلادی |
ایران چند سال قدمت دارد؟
یافتههای تمدنی ایران باستان نشان میدهد دیرینگی ایران به حدود هفت هزار سال میرسد. این برآورد به تعریف ما از «ایران» و گستره جغرافیایی آن وابسته است. اگر ایران را سرزمینی بنامیم که فرهنگ ایرانی در آن جاری بوده، شواهد باستانشناسی از ظهور نخستین تمدنهای شناختهشده در فلات ایران—مانند عیلام—در پنج هزار سال پیش از میلاد خبر میدهند.
بنابراین پیشینه ایرانِ فرهنگی با تمدنهایی کهن گره خورده است. گاه مراد از ایران، چارچوب سیاسی با نام و مرزهای امروزین است؛ در این صورت تاریخ به دو بخش کلیِ پیش و پس از اسلام تقسیم میشود.
در این میان، برخی بهویژه در منابع غربی، قدمت ایران را به ۲۵۰۰ سال فرو میکاهند و آغاز تاریخ را از هخامنشیان میگیرند و سهم مادها و عیلام را نادیده میگذارند.
برای شناخت کهنترین تمدنها، مطالعه ایران باستان در کنار میانرودان، مصر و یونان باستان تصویر کاملتری به دست میدهد.
روایت تاریخ ایران از آغاز تا امروز
برای درک درست از دیرینگی ایران، باید از آغاز راه بیاییم. نخست، دورههای ماقبل تاریخ ایران مرور میشود:
- پیش از ۱۰۰هزار سال پیش: پارینهسنگی زیرین
دستساختههای سنگیِ این دوره عمدتاً در خراسان، آذربایجان و سیستانوبلوچستان (فرهنگ آشولی) شناسایی شدهاند.
- از ۱۰۰هزار تا ۴۰هزار سال پیش: پارینهسنگی میانی
آثار این دوره در استانهایی چون لرستان، ایلام، کرمانشاه، گلستان و تهران یافته شده است.
- ۴۰هزار تا ۱۱هزار سال پیش: پارینهسنگی زبرین
ردپاهای این عصر در لرستان، کرمانشاه و ایلام به چشم میخورد.
- ۲۰هزار تا ۷هزار سال پیش: فراپارینهسنگی
نشانههای آن در مازندران ثبت شده است.
- از ۸هزار پیش از میلاد: نوسنگی
ذخیره آذوقه، تولید غذا و یکجانشینی برجسته است؛ آثار در تپهها و غارهای فراوان یافت شدهاند.
- از ۵هزار پیش از میلاد
یافتهها در مکانها و پناهگاههای سنگی متعدد گزارش شده است.
- ۵هزار تا ۴هزار پیش از میلاد
شکوفایی فناوری سفال و فلزکاری، اختراع چرخ سفالگری و ابزارهای مسی رخ داد.
- از ۳هزار پیش از میلاد
لوحهای گِلی و نشانههای خط عیلامی، فرهنگ گرگان و لایههای گیان در لرستان از ویژگیهای این عصر است.
- از ۲هزار پیش از میلاد
قلعه شغا در فارس از بازماندههای این دوره است.
- ۱۱۵۰ تا ۱۴۰۰ پیش از میلاد
گذار از عصر برنز به آهن؛ آثار فراوانی از این دگرگونی برجاست.
ایرانِ پیش از طلوع اسلام
- ۲۵۰۰ تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد
برآمدن عیلامیها، پادشاهان اوان و ستیز با میانرودان.
- ۱۱۰۰ تا ۱۴۵۰ پیش از میلاد
دوره میانی عیلام؛ درگیری با میانرودان ادامه دارد.
- ۸۱۴ پیش از میلاد تا ظهور کوروش؛ عیلام نو
اسناد این برهه حدود دویست سال نهفته ماند. پس از ویرانیها، کوروش از انشان برخاست و حدود ۵۵۸ پ.م عیلام را در دست گرفت و فصل امپراتوریهای بزرگ ایرانی آغاز شد.
کوچ آریاییها به فلات ایران
مادها
در واپسین سدههای هزاره نخست پیش از میلاد، اتحادی از اقوام—از غلاطیان و کاسیها تا اورارتوییها، کاسپینها و ماناییها—در پیوند با آریاییان پادشاهی ماد را شکل دادند. دیاکو بنیان این امارت را نهاد و با برچیدن دولت آشور، که به بیرحمی شهره بود، قدرت را به مادها سپرد.
هخامنشیان
هخامنشیان نخستین امپراتوری فراگیر ایرانی را بنیاد نهادند و نزدیک به دو قرن بر پهنهای عظیم فرمان راندند. کوروش دوم—همان کوروش بزرگ—هم بنیانگذار این شکوه سیاسی و هم آموزگار شیوهای انسانی در حکمرانی شناخته میشود.
از چهرههای اثرگذار این خاندان، کوروش و داریوشاند. این شکوه با یورش اسکندر فرو نشست و تختجمشید نیمهتمام سوخت؛ اما یاد آن امپراتوری همچنان مایه مباهات ایرانیان است.
خط زمانی امپراتوری هخامنشی
- ۵۵۰ پ.م: کوروش در پاسارگاد مادها را شکست داد، دودمان هخامنشی را پی افکند و قلمرو را گسترد.
- ۵۲۲ تا ۴۸۶ پ.م: داریوش بزرگ شورشها را خواباند، ساختار اداری و حقوقی تازهای پدید آورد و فرمان ساخت تختجمشید را داد.
- ۳۳۰ پ.م: یورش اسکندر و ویرانی تختجمشید؛ فرمانروایی پارس به دست مقدونیان افتاد.
- ۳۲۳ پ.م: درگذشت اسکندر.
سلوکیها
پس از فتح ایران، جانشینان اسکندر حکومت سلوکی را برپا کردند. او برای مشروعیتبخشی، خود را پیرو کوروش نشان میداد و حتی بر خلاف سنت یونانی، با شاهزادگان ایرانی پیوند زناشویی بست.
پس از مرگ او، سردارانش دو دهه جنگ جانشینی کردند تا سرانجام سلوکوس یکم بر ایران دست یافت. این دولت در نهایت با برآمدن پارتها از میان رفت و بار دیگر فرمانروایی ایرانی سربرآورد.
گاهشمار خاندان سلوکی
- ۳۱۲ تا ۲۸۱ پ.م: سلوکوس نیکاتور دولت یونانیتبار سلوکی را در ایران بنیاد گذاشت.
- ۲۸۱ تا ۲۶۱ پ.م: آنتیوخوس اول به سلطنت رسید؛ شورشهای محلی بالا گرفت و او پس از دو دهه در نبرد کشته شد.
- ۲۴۶ تا ۲۲۶ پ.م: روزگار سلوکوس دوم و قدرتگیری تدریجی اشکانیان.
- ۱۷۶ تا ۱۶۴ پ.م: پایان کار سلوکیان در ایران با پیشروی اشکانیان.
اشکانیان
اشکانیان—قوم پارت در شرق ایران—کوچنشینانی جنگاور بودند. آنان سلوکیان را عقب راندند و بر مبنای نام ارشک، نیای خود، دولت «اشکانی» را پدید آوردند.
جدول زمانی دودمان اشکانی
- ۲۴۷ پ.م: پارتها خراسان را گشودند؛ کوتاهزمانی بعد شهر به دست سلوکیان افتاد.
- ۱۶۱ تا ۱۳۸ م: مهرداد یکم پایههای امپراتوری پارتی را استوار کرد.
- ۱۲۳ تا ۸۹ م: اوجگیری قدرت پارتها؛ مهرداد دوم با رومیان صلح کرد و سکاها را عقب راند و ارمنستان و بخشهای میانرودان را به ایران افزود.
- ۸۷ پ.م تا ۲۲۴ م: سراشیبی قدرت پارتها و برتریجویی روم؛ جنگهای درونی اشکانیان شدت گرفت.
- ۲۲۴ م: شکست و مرگ اردوان پنجم به دست اردشیر ساسانی و پایان دولت اشکانی.
ساسانیان
با فروریختن اشکانیان، ساسانیان به قدرت رسیدند. در این عهد، آیین زرتشت و نهاد روحانی برجسته شد، آتشکدهها رونق گرفت و جامعه طبقاتی سامان یافت. شاهان خود را برخوردار از «فرّه ایزدی» میدانستند. این دولت با یورش اعراب پایان یافت.
گاهشمار سلسله ساسانی
- ۲۲۴ تا ۲۴۱ م: اردشیر یکم بر پارتها چیره شد و امپراتوری ساسانی را پی ریخت.
- ۲۴۱ تا ۲۷۲ م: شاپور یکم به روم تاخت (۲۵۲–۲۶۱) و والرین امپراتور را در ۲۶۰ م اسیر کرد.
- ۲۴۲ تا ۲۷۳ م: ظهور مانی.
- ۲۵۰ تا ۳۰۰ م: تغییر دین ارمنستان به مسیحیت.
- ۲۸۳ م: گاروس امپراتور، تیسفون را گرفت؛ ارمنستان و شمال میانرودان به روم واگذار شد.
- ۳۶۳ م: شاپور دوم ژولیَن را شکست داد و ارمنستان و شمال میانرودان را بازپس گرفت.
- ۳۷۹ م: استقرار صلح با روم.
- ۴۲۵ م: یورش هونهای سفید به خراسان.
- ۴۸۹ م: شکلگیری کلیسای نستوری.
- ۴۹۹ تا ۵۳۱ م: اوج قدرت ساسانیان.
- ۵۲۹ م: بستن مدارس به فرمان ژوستینیَن و کوچ دانشمندان به ایران.
- ۶۰۸ م: تاختوتاز ساسانیان به بیزانس.
- ۶۱۴ م: فتح دمشق و اورشلیم به دست خسرو دوم و آوردن صلیب راستین به تیسفون.
- ۶۲۲ م: شکست خسرو دوم از هراکلیوس؛ سال هجرت پیامبر اسلام(ص).
- ۶۳۲ م: درگذشت پیامبر اسلام(ص).
- ۶۳۲ تا ۶۵۱ م: پادشاهی یزدگرد سوم، واپسین شاه ساسانی.
- ۶۳۵ تا ۶۴۱ م: سقوط دمشق و تیسفون به دست اعراب و الحاق پارس به دولت عرب.
- ۶۵۱ م: مرگ یزدگرد سوم.
ایرانِ پس از ورود اسلام
نارضایتی از ساختار ساسانی راه را برای پیروزی اعراب گشود. با فروپاشی ساسانیان، دورهای نو آغاز شد. ایرانیان سه خلافت عربی—راشدین، اموی و عباسی—را تجربه کردند و در هر سه، جنبشهای اعتراضی و قیامها کموبیش رخ داد. از عصر عباسیان، دولتهای محلی نیمهمستقل ایرانی سربرآوردند و افول نفوذ خلیفه آغاز شد.
حکومتهای بومی بعد از یورش اعراب
- ۶۶۱ تا ۷۵۰ م: خلافت اموی در دمشق.
- ۷۵۰ تا ۱۲۵۷ م: خلافت عباسی در بغداد.
- ۷۵۶ تا ۱۰۳۱ م: خلافت قرطبه در اندلس.
- ۸۷۲ تا ۹۰۳ م: برآمدن صفاریان در خراسان.
- ۹۰۳ تا ۹۹۹ م: فرمانروایی سامانیان در خراسان.
- ۹۳۵ تا ۱۰۵۵ م: ظهور آلبویه در پیرامون شیراز.
- ۹۶۲ تا ۱۰۴۴ م: برآمدن غزنویان در شرق و بهچالشکشیدن سامانیان.
سلجوقیان
در سالهای ۱۰۳۷ تا ۱۰۵۵ م، ترکان سلجوقی به فرمان طغرلبیگ وارد ایران شدند. پیشتر آلبویه که ابومسلم ایرانی در ارتش عباسیان با آنها درگیر بود، به پایان راه رسید.
گاهشمار دوره سلجوقی
- ۱۰۷۳ م: اوج اقتدار سلجوقیان.
- ۱۰۹۰ تا ۱۲۵۷ م: استقرار اسماعیلیان (حشاشین) در الموت و البرز جنوبی.
- ۱۱۱۷ تا ۱۱۹۴ م: روزگار سلطان سنجر و پایان فرمانروایی سلجوقی در ایران.
مغولها (ایلخانیان)
گاهشمار دوره ایلخانی
- ۱۲۱۹ تا ۱۲۲۷ م: ویرانیهای گسترده ایران به دست چنگیز.
- ۱۲۵۶ تا ۱۲۶۵ م: تأسیس ایلخانان به دست هلاکو با پایتختی مراغه.
- ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۴ م: گرویدن غازانخان به اسلام.
- ۱۳۳۴ م: پایان فرمانروایی ایلخانان.
تیموریان
گاهشمار حکومت تیموری
- ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ م: فتح ایران به دست تیمور؛ تعلیق فعالیت کلیسای نستوری.
- ۱۳۹۷ تا ۱۴۴۷ م: ویرانی هند به دست تیمور؛ سپس مرگ او. شاهرخ «آمودریا» را زیر فرمان آورد.
- ۱۴۰۸ تا ۱۴۵۳ م: ظهور قراقویونلو.
- ۱۴۶۱ م: ورود عثمانیها به شمالغرب ایران و عقبنشینی تیموریان به شرق.
صفویان
صفویان دولتی مرکزی و توانمند بنا کردند. شاه اسماعیل بنیانگذار و شاه عباس اوجدهنده اقتدار بود. مناسبات پرتنش با عثمانی از ویژگیهای این دوران است.
خط زمانی دولت صفوی
- ۱۵۰۲ تا ۱۵۲۴ م: آغاز پادشاهی صفوی و رسمیشدن تشیع.
- ۱۵۸۷ تا ۱۶۲۸ م: پیروزیهای شاه عباس؛ شکست ترکان در شمال، فتح بغداد و انتخاب اصفهان به پایتختی.
- ۱۶۲۴ تا ۱۷۲۲ م: محاصره اصفهان به دست افغانها و فروپاشی صفویان؛ در این دوره سلطان حسین فرمان میراند و پس از او تلاشهای شاه تهماسب دوم و شاه عباس سوم بینتیجه ماند.
- ۱۷۲۲ تا ۱۷۲۴ م: ویرانیهای افغانها در ایران و تسخیر اصفهان و شیراز و قتل عام شاهزادگان صفوی.
افشاریان
نادرقلی، سردار نامدار، اصفهان را از افغانها بازستاند و به شاه تهماسب دوم سپرد. شکست شاه تهماسب از عثمانی و پیمان صلح، ناکارآمدیاش را آشکار کرد و بزرگان کشور زمام را به دست نادر سپردند. پس از مرگ نادر، افشاریان به سرعت ناتوان شدند و جای خود را به زندیان دادند.
گاهشمار پادشاهی افشار
- ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ م: عزل شاه صفوی و آغاز فرمانروایی افشار به دست نادر؛ نیابت رضاقلیمیرزا و نصراللهمیرزا.
- ۱۷۴۷ تا ۱۷۴۸ م: مرگ نادر و سلطنت عادلشاه.
- ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ م: پادشاهی ابراهیمشاه.
- ۱۷۴۹ تا ۱۷۵۰ م: به تختنشستن شاهرخشاه بر سراسر ایران تا ۱۷۵۰، سپس حکومت خراسان تا ۱۷۹۶؛ نیابت نصراللهمیرزای دوم (۱۷۶۸–۱۷۸۱) و نادرمیرزا (۱۷۸۱–۱۷۹۶) در خراسان.
زندیان
کریمخان زند، سردار برجسته افشاری، پس از مرگ نادر با دو خان بختیاری متحد شد و ابوترابمیرزا را به نام شاه اسماعیل سوم به پادشاهی نشاند و خود عنوان وکیلالرعایا گرفت. پایتخت موقت ملایر بود و سپس با تسلط بر بخشهای مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی، پایتخت به شیراز انتقال یافت. پس از مرگ او، کشمکش جانشینان زمینه را برای قدرتگیری آقامحمدخان قاجار فراهم کرد؛ او در ۱۷۹۵ لطفعلیخان زند را شکست داد و قاجاریه را بنیاد گذاشت.
گاهشمار سلسله زند
- ۱۷۵۰ تا ۱۷۷۴ م: اتحاد کریمخان با خانهای بختیاری و برگزیدن شاه اسماعیل صفوی؛ کریمخان وکیلالدوله شد.
- ۱۷۷۴ تا ۱۷۷۹ م: درگذشت شاه اسماعیل؛ بدون جانشین و وکیلالرعایا شدن کریمخان.
- ۱۷۷۹ تا ۱۸۲۲ م: مرگ کریمخان؛ دستبهدستشدن قدرت میان پسران و برادران او.
- ۱۸۲۲ تا ۱۸۲۵ م: فرمانروایی صادقخان زند، شکست از علیمرادخان بختیاری و قتل صادقخان.
- ۱۸۲۵ تا ۱۸۲۹ م: زمامداری علیمرادخان.
- ۱۸۲۹ تا ۱۷۹۵ م: پادشاهی جعفرخان و سپس صیدمرادخان؛ و در نهایت لطفعلیخان.
قاجاریان
قاجاریه ۱۳۰ سال زمام ایران را در دست داشت. در این دوره بخشهایی از خاک ایران جدا شد و کشور آشوبها و اصلاحات بزرگی را از سر گذراند.
گاهشمار حکومت قاجار
- ۱۷۹۵ تا ۱۹۲۵ م: فرمانروایی سلسله قاجار در تهران و نواحی تابع.
- ۱۷۹۶ م: تأسیس رسمی قاجاریه به دست آقامحمدخان.
- ۱۸۱۸ م: عهدنامه گلستان با روسیه و واگذاری بخشهایی از شمال ایران.
- ۱۸۲۷ م: تصرف تبریز به دست روسیه.
- ۱۸۲۸ م: قرارداد ترکمانچای؛ واگذاری ایروان، نخجوان و بخشهایی از تالش.
- ۱۸۹۶ تا ۱۹۰۶ م: خیزش مشروطه.
- ۱۹۰۶ م: اعلام مشروطیت.
- ۱۹۰۸ م: قیام ملیگرایان.
- ۱۹۰۹ م: تشکیل شرکت نفت انگلیسی–ایرانی (بعدها BP).
- ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ م: قحطی بزرگ جنگ جهانی اول؛ نابودی حدود ۴۰٪ جمعیت.
- ۱۹۲۰ م: قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز و میرزا کوچکخان در گیلان.
- ۱۹۰۹ تا ۱۹۲۳ م: احمدشاه واپسین پادشاه قاجار؛ برآمدن رضاخان به نخستوزیری.
- ۱۹۲۲ م: کودتای رضاخان و عزل احمدشاه؛ ۱۹۲۴ م: پایان عملی قاجاریه.
دودمان پهلوی
با کناررفتن قاجار، پهلوی به قدرت رسید. ایران به سوی نوسازی و پیوند با جهان نو حرکت کرد. رضاشاه در احیای نشانههای ایرانِ باستان کوشید و به اقتدارگرایی شناخته شد.
خط زمانی خاندان پهلوی
- ۱۹۲۵ م: رضاشاه بنیان پهلوی را گذاشت.
- ۱۳۱۴ خ: رسمیشدن نام «ایران» در جهان بهجای «پارس/پرشیا».
- ۱۹۴۱ م: اشغال ایران در جنگ جهانی دوم؛ تبعید رضا شاه و جلوس محمدرضا.
- ۱۹۴۳ م: برگزاری کنفرانس تهران و تثبیت تمامیت ارضی.
- ۱۹۵۱ م: نخستوزیری دکتر مصدق و نهضت ملی شدن نفت.
- ۱۹۵۳ م: کودتای ۲۸ مرداد و بازگشت شاه؛ بازداشت مصدق.
- ۱۹۵۵ م: پیوستن ایران به پیمان مرکزی.
- ۱۹۵۹ م: امضای پیمان دفاعی با آمریکا.
- ۱۹۶۳ م: اعتراضات گسترده مذهبی به رهبری آیتالله خمینی.
- ۱۹۶۷ م: تاجگذاری محمدرضا شاه و فرح.
- ۱۹۶۹ م: تشدید تنش با عراق بر سر اروندرود.
- ۱۹۷۱ م: جشنهای ۲۵۰۰ ساله.
- ۱۹۷۸ تا ۱۹۷۹ م: اوجگیری اعتراضات و سقوط پهلوی.
جمهوری اسلامی ایران
گاهشمار جمهوری اسلامی
- ۱۹۷۹ م: رأی مردم به استقرار جمهوری اسلامی به رهبری آیتالله خمینی.
- ۱۹۸۰ م: آغاز جنگ عراق علیه ایران.
- ۱۹۸۸ م: پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ هشتساله.
- ۱۹۸۹ م: درگذشت آیتالله خمینی و انتخاب آیتالله خامنهای به رهبری.
پژوهشی کوتاه درباره تمدن ایران
«تمدن» با ریشه «مدن/شهر» خویشاوند است، هرچند شهرنشینی و تمدن مترادف نیستند؛ انسانِ متمدن گام به شهرنشینی نهاده است.
در بررسی تمدن ایران باید روشن کنیم:
- منظور، اقوام ساکن در مرزهای سیاسی ایران امروز از آغاز تاریخ است؟
- یا گروههایی که خود را ایرانی میشناختند و در گستره ایران فرهنگی زیستهاند؟
برخی آغاز تمدن ایرانی را همزمان با ورود آریاییها میدانند؛ اما پیش از آن نیز تمدنهای کهنی در فلات ایران شکل گرفته و افول کرده بودند و سکونتگاههای نخستین بشر گواه آن است.
نمونههایی از تمدنهای کهنِ فلات ایران:
- نوشیجان در ملایر؛
- شهر سوخته در سیستانوبلوچستان؛
- تپه سیلک در کاشان؛
- عیلام در شمال خوزستان؛
- جیرفت در کرمان.
در مجموع، بررسی تمدن ایران به سه محور انجام میشود:
- پیش از تاریخ و پیش از خط؛
- قبل از ورود آریاییها؛
- از زمان کوچ آریاییها به فلات ایران.
کاوشهای باستانشناسی نشان میدهد دوره پیشاتاریخ خود به پارینهسنگی، نوسنگی، عصر برنز و عصر آهن تقسیم میشود.
برای مطالعه بیشتر درباره تاریخ ایران از آغاز تا امروز:
- تاریخ مادها در ایران باستان (۶۰۷ تا ۵۴۹ پ.م)
- تاریخ هخامنشیان در ایران باستان (۵۵۰ تا ۳۳۰ پ.م)
- تاریخ سلوکیان در ایران باستان (۳۳۰ تا ۲۴۷ پ.م)
- تاریخ پارتها (اشکانیان) در ایران باستان (۲۴۷ پ.م تا ۲۲۴ م)
- تاریخ ساسانیان در ایران باستان (۲۲۴ م تا ۶۴۲ م)
- تاریخ یورش اعراب به ایران (۶۴۲ تا ۸۲۱ م)
- تاریخ طاهریان در ایران پس از اسلام (۸۲۱ تا ۸۹۳ م)
- تاریخ علویان در ایران پس از اسلام (۸۲۸ م)
- تاریخ صفاریان پس از اسلام (۸۶۷ تا ۸۹۲ م)
- تاریخ سامانیان پس از اسلام (۸۹۲ تا ۱۰۰۵ م)
- تاریخ زیاریان، آلبویه و دیلمیان (۹۲۸ تا ۱۰۵۲ م)
- تاریخ غزنویان پس از اسلام (۹۶۲ تا ۱۰۴۰ م)
- تاریخ سلجوقیان و تهاجم سده یازدهم (۱۰۴۰ تا ۱۱۹۴ م)
- تاریخ خوارزمشاهیان؛ روزگار بیم و نبرد (۱۰۹۷ تا ۱۲۳۱ م)
- تاریخ ایلخانان؛ مهاجمان سده سیزدهم (۱۲۵۶ تا ۱۳۸۳ م)
- تاریخ تیموریان؛ مهاجمان سده چهاردهم (۱۳۸۳ تا ۱۵۰۱ م)
- تاریخ صفویان؛ رسمیشدن تشیع (۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ م)
- تاریخ افشاریان و زندیان (۱۷۳۶ تا ۱۷۹۵ م)
- تاریخ قاجاریان؛ فساد دربار و منازعات (۱۷۹۵ تا ۱۹۲۵ م)
- تاریخ پهلوی؛ پایان شاهی در ایران (۱۹۲۵ تا ۱۹۷۹ م)
- پرچم ایران در گذر تاریخ: از ماد تا امروز
- شاپور اول؛ پادشاه نیرومندِ عصر ساسانی
پرسشهای پرتکرار درباره خلاصه تاریخ ایران
اگر پاسخ پرسش خود را نیافتید، در دیدگاهها برایمان بنویسید؛ پاسخ داده میشود.
مهمترین تمدنهای ایرانِ پیشاتاریخ کداماند؟
در گستره ایران تمدنهای گوناگونی شکل گرفتهاند؛ برخی مستقل و برخی تابع قدرتهای دیگر. از برجستهترینها میتوان به اینها اشاره کرد:
شهر سوخته در سیستان،
شهداد در کرمان،
سیلک در کاشان،
تپه مارلیک در گیلان،
جیرفت در کرمان،
عیلام در خوزستان،
تپه حسنلو در آذربایجان.
تمدن ایران چندساله است؟
با تکیه بر کهنترین شواهد یکجانشینی—مانند تپه سیلک و تپههای ساوجبلاغ—میتوان قدمت تمدن ایران را بیش از هفتهزار و پانصد سال پیش از میلاد برآورد کرد.
منظور از دوره پیش از تاریخ ایران چیست؟
«پیش از تاریخ» زمانی است که انسان هنوز ابزار ثبت منظم رویدادها—بهویژه خط—را نداشت. تاریخنگاران با تفسیر آثار بهجامانده، شیوه زیست و مناسبات آن دوران را بازسازی میکنند.
بخشبندی دوره پیش از تاریخ ایران چگونه است؟
بهطور کلی چهار لایه دارد:
۱) پارینهسنگی و فراپارینهسنگی (حدود یکمیلیون سال تا ۱۲هزار سال پیش)؛
۲) نوسنگی (حدود ۱۰هزار تا ۸هزار سال پیش)؛
۳) مسسنگی (حدود ۸هزار تا ۵۳۰۰ سال پیش)؛
۴) برنز (حدود ۵۳۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش).
آیا همه ایرانیان آریاییاند؟
نژاد «خالص» مفهومی بیپایه است. آریاییها در هزاره دوم پیش از میلاد وارد ایران شدند و با اقوام بومی درآمیختند؛ بنابراین همه ایرانیان را نمیتوان «آریایی» خواند. حتی برخی پژوهشها مهاجرت گسترده را زیر سؤال برده و از دیرزیستی همین گروهها در فلات ایران سخن میگویند.
نام ایران از ابتدا همین بوده است؟
خیر. در منابع کهن از «پارس/پرشیا» نیز یاد شده و در متون اوستایی نام «ایران» آمده است. در عهد پهلوی اول، نام رسمی کشور «ایران» اعلام شد.
آیا همه ایرانیان پارسیاند؟
ملت ایران از اقوام گوناگون—پارسی، کرد، بلوچ، گیلک، عرب، لر، آذری و دیگران—تشکیل شده است؛ پارسیان تنها یکی از این گروهها هستند.
سهم ایرانیان در شکلگیری تمدن بشر چه بوده است؟
ایرانیان از هزاره ششم پیش از میلاد در روند شهرنشینی و شکلگیری تمدنهای کهن نقشی جدی داشتهاند.
شروع دوره تاریخی ایران باستان از چه زمانی است؟
بهطور معمول، از پیدایش مادها (۵۴۹ پ.م) تا فرجام ساسانیان و یورش اعراب (۶۴۲ م) را «ایران باستان» مینامند.
قدمت ایران چند سال برآورد میشود؟
با استناد به مدارک باستانشناسی، تمدنهای کهن بیش از هفتهزار سال پیش در فلات ایران پدیدار شدهاند. برخی آغاز «کشور ایران» را با دولت هخامنشی (۵۵۰ پ.م) گره میزنند؛ اما در جمعبندی، دیرینگی ایران بیش از ۷هزار سال دانسته میشود.
ایرانِ باستان تا چه اندازه پهناور بود؟
بزرگترین امپراتوریهای تاریخ—از هخامنشی و ساسانی تا سلجوقی و ایلخانی—در این سرزمین شکل گرفتند یا از اینجا اداره شدند.
بنیانگذار نخستین دولت متمرکز در ایران چه کسی بود؟
کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد دولت هخامنشی را پایهگذاری کرد.
کهنترین دستساختههای ایرانی مربوط به چه زمانی است؟
دستافزارهای سنگی مکشوفه در ایران به حدود ۲۰۰هزار سال پیش بازمیگردد.
قدیمیترین آثار معماری در ایران از چه زمانی است?
نشانههای ساخت خانه از حدود ۸هزار سال پیش در دشت ساوجبلاغ، تپههای سیلک و هرسین دیده میشود.
تعداد تپههای باستانی ایران چقدر است؟
برآوردها رقمی نزدیک به ۲۰۰هزار تپه تاریخی از ادوار مختلف را نشان میدهد.
پیش از اسلام چند دولت نیرومند بر ایران فرمان راندند؟
هخامنشیان گستردهترین قلمرو را داشتند و ساسانیان نیز در دورههایی با اقتدار درخشیدند.
پس از اسلام، سلطه اعراب بر ایران چه مدت بود؟
تهاجم در ۶۴۲ م آغاز شد و تا ۸۲۱ م ادامه یافت؛ سپس طاهریان دولتی نیمهمستقل پدید آوردند.
دوره اسلامی تاریخ ایران چگونه آغاز شد؟
با فروپاشی ساسانیان و پیروزی اعراب، ساختارهای سیاسی، دینی و اجتماعی دگرگون شد و از آن پس تاریخ ایران «دوره اسلامی» نام گرفت.
ایران چه جنگهای بزرگی را تجربه کرده است؟
نبرد با یونانیان در ۳۳۰ پ.م و سلسله جنگها با روم از ۲۷۲ م دو محور مهمِ جنگهای باستاناند.
فهرست برخی یورشهای مهم به ایران از آغاز تاکنون
حمله اسکندر: ۳۳۰ پ.م
یورش روم: ۲۸۳ م
تهاجم اعراب: ۶۳۳ م
حمله سلجوقیان: ۱۰۳۷ م
تاخت مغولان: ۱۲۱۹ م
حمله تیمور: ۱۳۸۰ م
یورش افغانها: ۱۷۲۲ م
حمله عثمانی: ۱۴۶۱ م
حمله روسها: ۱۸۲۷ م
اشغال متفقین: ۱۹۴۱ م
جنگ عراق: ۱۹۸۰ م
