نمایش
اردشیر بابکان پایهگذار دولت ساسانی است که پس از شکستدادن اردوان پنجم، واپسین شاه اشکانی، در نبرد هرمزدگان، زمام ایران را به دست گرفت. او در سال ۲۲۶ میلادی تیسفون را فتح کرد و آنجا را به عنوان پایتخت برگزید. سپس با حرکت به سوی مرزهای روم، درگیریهایی را رقم زد و پس از پیروزیهایی، شهرهای نصیبین و حران را به قلمرو ایران افزود.
در ادامه با یورش به ارمنستان، گستره فرمانرواییاش را افزایش داد. با این حال، گروهی از مورخان این پیروزی را نخستینبار به شاپور اول، فرزند اردشیر، نسبت دادهاند. اردشیر در سال ۲۴۰ میلادی، پس از حدود پانزده سال سلطنت، درگذشت. در نوشتهای جداگانه با عنوان خلاصه تاریخ ایران، گاهشمار شاهان ساسانی و دوره حکومت اردشیر و جانشینان او را آوردهایم.
گزارشها درباره چگونگی برآمدن ساسانیان و فرجام اشکانیان در منابع مکتوب یکسان نیست. برخی روایتها رنگ و بوی اسطوره دارند و با دادههای باستانشناختی سازگار نمیافتند. در این متن، کوشیدهایم با تکیه بر منابع معتبر همچون سنگنوشتهها و نقشبرجستهها، روند تاریخی نخستین پادشاهی ساسانی را بازسازی کنیم.
اردشیر بابکان چه کسی بود؟
اردشیر بابکان با برانداختن حکومت اشکانیان، نظام پادشاهی نوینی را با عنوان شاهنشاهی ساسانی پی افکند. درباره تبار او روایتهای گوناگونی نقل شده که برخی با یکدیگر اختلاف دارند. در اینجا چکیده سه منبع «تاریخ طبری»، کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» و «شاهنامه فردوسی» را میآوریم:
روایت طبری
در روزگار اشکانی، شهر اصطخرِ پارس ــ از مراکز مهم دینی و سیاسی هخامنشی ــ به دست خاندان بازرنگی اداره میشد. پدربزرگ اردشیر، ساسان، با دختری از همین خاندان ازدواج کرد و سرپرستی معبد آناهیتا را بر عهده گرفت. از این پیوند، بابک زاده شد و پس از پدر، همان جایگاه را به دست آورد. بابک چند پسر داشت که دو تن از آنان، شاپور و اردشیر، در تاریخ نقش آفرین شدند.
بابک، اردشیرِ خردسال را در هفتسالگی به نزد فرمانده دژ دارابگرد سپرد. پس از مرگ فرمانده، اردشیر به منصب اَرگبدی (دژبانی) رسید.
بابک با کنارزدن گوچهرِ بازرنگی، شاه محلی پارس، پسر بزرگش شاپور را به جای او نشاند. اما با درگذشت ناگهانی بابک و شاپور، زمام امور به اردشیر واگذار شد.
کارنامه اردشیر بابکان و بازتاب آن در شاهنامه
بنابر «کارنامه اردشیر بابکان»، پس از مرگ اسکندر مقدونی، ایرانشهر به دست فرمانروایان محلی اداره میشد و نزدیک به ۲۴۰ حاکم بر آن فرمان میراندند. در آن زمان، اردوان پنجم بر پارس و نواحی پیرامونش چیرگی داشت و بابک به عنوان مرزبان و شهردار پارس از سوی او گمارده شده بود.
با یورش اسکندر و مرگ دارا (داریوش سوم)، خاندان او پراکنده گشتند. ساسان، فرزند دارا، نزد بابک به چوپانی پرداخت و روزگار را با چوپانان کُرد میگذراند.
گفتهاند بابک از نسب واقعی ساسان آگاه نبود تا آنکه خوابهایی دید و به گوهر او پی برد؛ پس دختر خود را به همسری ساسان داد و اردشیر از این پیوند پدید آمد.
این روایت با اندکی تفاوت در شاهنامه نیز آمده است. با این همه، به نظر دکتر تورج دریایی، پیوند دادن اردشیر به ساسان و دارا میتواند نشانی از نسبسازی سیاسی باشد.
در منابع نخستین دوره اسلامی بر پارسایی و زهد ساسان تأکید شده است. اردشیر با پیوند دادن خاستگاه خود به ساسان میکوشید مشروعیت آسمانی (فرّه ایزدی) برای پادشاهیاش بسازد؛ نشانههای این معنا را میتوان بر سکههایی دید که به نام او ضرب شدهاند.
از سوی دیگر، نسبت دادن او به دارا، بر شرافت خاندانیاش مهر تأیید میگذارد. بدینگونه، نسبی دوگانه ــ دینی و اشرافی ــ برای خود ساخت و با تکیه بر دین و سیاست، پایههای حکومت را استوار کرد. یادآوری این نکته نیز بایسته است که در روزگار ساسانی، باور به ایزدان گوناگون رایج بود و آتشکدههای متعددی برپا شد.
مسیر قدرتگیری اردشیر بابکان چگونه بود؟
طبق گزارش تاریخ طبری، اردشیر، شاه محلی پارس، با شوریدن بر اردوان پنجم ــ آخرین پادشاه اشکانی ــ و شکست او در دشت هرمزدگان، به پادشاهی رسید. در آن هنگام، دولت اشکانی از پادشاهی نیرومند بیبهره بود و قدرت میان دو پسر بلاش پنجم، یعنی بلاش ششم و اردوان چهارم، تقسیم شده بود. در همین دوره، رومیان نیز در پی بهانهای برای جنگ با پارتیان بودند.
رومیان میان سالهای ۲۱۴ تا ۲۱۷ میلادی ارمنستان، آربلا در آدیابنه و شمال میانرودان را تصرف کردند؛ هرچند با روی کار آمدن ماکرینوس، میان پارتیان و روم پیمان صلح بسته شد.
احتمال دارد اردشیر که در پارس فرمان میراند، در حوالی سال ۲۲۰ میلادی دست به گسترشطلبی زده باشد. در همان زمان، اردوان پنجم با وجود صلح با روم، با چالش رقیب داخلیاش، بلاش ششم، رویدررو بود؛ کسی که در سالهای ۲۲۱ یا ۲۲۲ میلادی به نام خود سکه زد. این درگیریها فرصت مقابله با اردشیر را از او گرفت و آغاز جنگ با اردشیر به درنگ انجامید.
اردشیر برای بسط قلمرو خویش، بسیاری از شاهان محلی و زمینداران وابسته به اشکانیان را مطیع ساخت. سپس با بنیاد نهادن شهرهای تازه و ضرب سکه به نام خود، نخستین شورشها را علیه دولت مرکزی سامان داد.
پس از مدتی، با کشتن شماری از بزرگان دارابگرد، بر کرمان و سواحل خلیجفارس چیره شد. همچنین در شهری به نام اردشیرخوره یا گور (فیروزآباد امروز) کاخ و آتشکدهای بنا کرد. این مجموعه که به «کاخ اردشیر» و نیز «آتشکده اردشیر» شهره است، هنوز پابرجاست.
سپس یکی از پسرانش را که همنام او بود، به حکومت کرمان گماشت. در پی آن، اردوان پنجم به حاکم شوش فرمان داد در برابر اردشیر بایستد، اما اردشیر با یورش به خوزستان، حاکم شوش را شکست داد و قلمرو او را ضمیمه کرد. آنگاه به میشان لشکر کشید و آن را نیز مطیع خود ساخت.
سرانجام در سال ۲۲۴ میلادی، دو سپاه در هرمزدگان رویاروی شدند و اردشیر با کشتن اردوان، حکومت اشکانی را برانداخت و دولت ساسانی را پدید آورد. پس از این پیروزی، خاندانهای بزرگ اشکانی یا فرمانبرداری پذیرفتند یا مغلوب شدند.
او در سال ۲۲۶ میلادی تیسفون، پایتخت اشکانیان، را گرفت؛ سپس به جنوب میانرودان تاخت و بحرین و کرانههای خلیج فارس را به سرزمینهای ایران افزود. در پی بازگشت به تیسفون، آنجا را پایتخت برگزید و خود را شاهنشاه ساسانی نامید.
اردشیر با سامان دادن به ایرانشهرِ پریشان، شمار شاهان محلی را کاست و قدرت مرکز را بالا برد. با این همه، زمینداران بزرگ، مانع تمرکز کامل قدرت شدند و از این رو اداره کشور شباهتهایی با ساختار اشکانی حفظ کرد. پس از براندازی اشکانیان، اردشیر فتوحات خود را ادامه داد.
فتحها و توسعه قلمرو پس از برپایی شاهنشاهی ساسانی
اردشیر در دوران فرمانرواییاش بر رومیان و سکاییان چیره شد. او همچنین کوشانیان ــ شاهنشاهی باستانی با مرکزیت بلخ ــ را پس از دو سال نبردِ پیوسته به عقبنشینی واداشت و در نهایت طی ده سال پایداری، شاه ارمنستان را شکست داد. قلمرو پارس در عصر او از فرات تا مرو و از هرات تا سیستان گسترده شد.
حملات او به امپراتوری روم در چند نوبت رخ داد. نخستین کارزار به نتیجه قاطعی نینجامید و رومیان برخی شهرهای تصرفشده را بازپس گرفتند.
اما در دورههای بعد، بهویژه در سال ۲۳۷ میلادی، با یورش به میانرودان، شهرهای حران و نصیبین را گرفت و سپس به دورا حمله کرد. در واپسین سالهای زندگی (حدود ۲۴۰ میلادی)، پس از یک سال محاصره، شهر هترا را فتح نمود.
نام شماری از شهرهایی که اردشیر بنیاد نهاد، در فهرست زیر آمده است. این شهرها در مقاطع مختلف سلطنت او ساخته شدهاند:
- اردشیرخوره، راماردشیر و ریواردشیر در پارس؛ هرمزداردشیر در خوزستان؛ بَهاردشیر و استاآباد در ناحیه سواد (میان دجله و فرات)؛ پَسااردشیر در بحرین؛ و نوداردشیر در محدوده موصل امروزی.
اردشیر بابکان؛ بنیانگذار دوران چهارصدساله ساسانی
نخستین شاه ساسانی، اردشیر بابکان، دودمانی را پی ریخت که یکی از درخشانترین فصلهای تاریخ ایران رقم خورد. در این دوره، ایران از نظر سیاست، اقتصاد و فرهنگ به جایگاهی بلند دست یافت و سلطنت ساسانی بیش از چهار سده دوام آورد.
«دستی بر ایران» پیشنهاد میکند برای شناخت ژرفتر تاریخ ایران و ساختار حکومت ساسانی، زندگی و کارنامه این پادشاه را دقیقتر دنبال کنید.
سوالات پرتکرار درباره اردشیر بابکان
پرسشهای زیر برای روشنتر شدن نکات این نوشته طرح شدهاند. اگر سوال دیگری دارید، آن را در بخش دیدگاهها با ما در میان بگذارید.
اردشیر بابکان بنیانگذار کدام دودمان است؟
او آغازگر و بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی بود.
مدت فرمانروایی اردشیر بابکان چه قدر بود؟
پادشاهی او نزدیک به ۱۵ سال به طول انجامید؛ آغاز حکومتش را میان سالهای ۲۲۴ تا ۲۲۶ میلادی دانستهاند و پایان آن را حدود ۲۴۰ تا ۲۴۲ میلادی.
چهره اردشیر بابکان در شاهنامه چگونه ترسیم شده است؟
در شاهنامه، روایتِ مربوط به اردشیر رنگ اسطوره دارد و نسب او تا دارا (داریوش سوم هخامنشی) رسانده میشود.
«کارنامه اردشیر بابکان» چه میگوید؟
«کارنامه اردشیر بابکان» متنی به زبان فارسی میانه است که سرگذشت اردشیر را بازمیگوید: چگونگی دستیابی او به قدرت، نبرد با اردوان پنجم ــ آخرین شاه اشکانی ــ و سپس جانشینیِ دو پسرش، شاپور اول و هرمزد.
