گاهشماری ایران باستان؛ تقویم اوستایی کهن و تقویم اوستایی نوین

گاهشماری ایران باستان که به دقت مشهور است، در ناحیه نیمروز (جنوب شرقی کشور) روی نصف‌النهار ۶۲ درجه شرقی و در تاریخ ششم آوریل ۱۷۲۵ پیش از میلاد آغاز شد. این جایگاه را نیمروز می‌نامیدند؛ چون ایرانیان آن روزگار می‌دانستند زمانی که نقطه طلوع و غروب در شرق و غرب جابه‌جا می‌شود، ظهر حقیقی در نیمروز رخ می‌دهد.

نیاکان ما با رصد جابه‌جایی‌های فصلی خورشید بر افق و اندازه‌گیری زاویه‌های تغییر طلوع و غروب، نظم زمان را ثبت می‌کردند. همچنین با سنجش طول سایه دیوارهای کوتاهی که در دهانه غلامان ساخته بودند، گذر ساعت‌ها را محاسبه می‌نمودند. همین ابزارهای ساده، زمینه ساز تقسیم‌بندی دقیق زمان و شکل‌گیری تقویم ایرانی با دقتی کم‌نظیر شد.

شگفت اینکه این محاسبات که بیش از ۳۷۰۰ سال پیش انجام گرفته، با یافته‌های امروزی ریاضی و فیزیک همخوان است. اکنون روشن شده که گاهشماری ابتدا صورتی قمری داشته و سپس به شیوه‌ای خورشیدی–قمری درآمده است؛ یعنی سال بر مدار خورشید و ماه‌ها بر مدار ماه تنظیم می‌شدند.

شیوه‌های تقویمی ایران باستان: اوستایی کهن و اوستایی نو

برخی ریشه تقویم ایرانی مبتنی بر شیوه‌های خورشیدی و قمری را برگرفته از سنت بابلی می‌دانند و برخی آن را سامانه‌ای مستقل تلقی می‌کنند. با این حال، گاهشماری آغازشده در ۱۷۲۵ پیش از میلاد، نظامی خورشیدی بود که به «اوستایی کهن» شهرت دارد. بعدها در دوره داریوش، روش دیگری پدید آمد که آن را «اوستایی نو» نامیدند.

محاسبه کبیسه در شیوه اوستایی نو پیچیده و نیازمند تصحیحات پی‌درپی بود. به همین دلیل، حدود ده سال پس از ظهور اسلام و در آغاز پادشاهی یزدگرد سوم، دستور بازنگری صادر شد و تقویم تازه‌ای پدید آمد که به «یزدگردی» معروف شد.

یزدگرد سوم در نخستین روز ماه نخست همان سال تاجگذاری کرد. پس از سقوط ساسانیان به دست عرب‌ها، گروه‌هایی از زرتشتیان به هند و پاکستان کوچ کردند. آنان هنوز برای امور مذهبی و شخصی از تقویم یزدگردی بهره می‌برند و برای کارهای رسمی از تقویم‌های مرسوم کشور محل زندگی استفاده می‌کنند.

گاهشماری اوستایی کهن دستاوردی درخشان است که حدود ۶۰ سده پیش پایه‌گذاری شد. مردمان آن عصر بدون ابزارهای پیچیده، تقویمی دقیق ساختند. برای سنجش پرتوهای خورشید و سایه‌ها، بناهای ویژه‌ای ساخته بودند که نصف‌النهار ۶۲ درجه شرقی از میانشان می‌گذشت.

در جهان کهن، نیمروز محور اصلی سنجش زمان بود. آن هنگام نصف‌النهار ۶۲ درجه شرقی به مثابه نصف‌النهار مبنا شناخته می‌شد، هرچند بعدها گرینیچ جای آن را گرفت و نیمروز روی همین ۶۲ درجه باقی ماند. گفته می‌شود زرتشت نیز در همین رصدگاه به آسمان نگریسته است و بنای کوچکی کنار آن را مردم بومی آرامگاه زرتشت می‌دانند.

سازه‌های رصد و گاه‌نما

علاوه بر این سازه‌ها، بناهای باستانی دیگری مانند زیگورات چغازنبیل در نزدیکی شوش، کعبه زرتشت کنار تخت جمشید و ده‌ها بنای مقدس دیگر (چارطاقی‌ها) نیز کارکرد رصدخانه داشته و در عمل گاه‌نما محسوب می‌شدند.

چگونگی تقسیم زمان در تقویم اوستایی کهن

بر پایه تقویم اوستایی کهن، زمان چنین بخش‌بندی می‌شد:

چرخه‌های زمانی ۲۸۲۰ ساله که از دو پاره تشکیل می‌گردید:

• ۲۱ دوره ۱۲۸ ساله (۱ دوره ۲۹ ساله + ۳ دوره ۳۳ ساله)
• ۱ دوره ۱۳۲ ساله (۱ دوره ۲۹ ساله + ۲ دوره ۳۳ ساله + ۱ دوره ۳۷ ساله)

پیدایش و دقت تقویم جلالی

نزدیک ۲۹ سده بعد و در روزگار حکیم عمر خیام، خطاهای انباشته در تقویم ایرانی محسوس بود. به دعوت دولت وقت، او به بازبینی پرداخت؛ مبانی گاهشماری کهن را دریافت و آن را ثبت و تنظیم کرد. چون فرمان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی برای تدوین تقویمی دقیق صادر شده بود، این نظام «تقویم جلالی» نام گرفت. بنابراین ریشه تقویم جلالی امروز ایران به همان محاسبات ۱۷۲۵ پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ محاسباتی که به تصریح دانشمندان معاصر، از دقیق‌ترین‌ها در جهان است.