پرورش کرم ابریشم؛ میراث فرهنگی ناملموس ایران در لیست یونسکو

یک ریسمان باریک می‌تواند دنیایی از ظرافت بیافریند. این شگفتی حاصل نوغانداری یا همان پرورش کرم ابریشم است؛ پیشه‌ای ریشه‌دار در تاریخ ایران که کنار کشاورزی هنوز هم نبضی از اقتصاد روستایی را زنده نگه می‌دارد. دوره پرورش کوتاه و سرمایه اولیه کم، این کار را به یک منبع درآمدی قابل اتکا برای کشاورزان بدل کرده است.

ارزش این هنر کهن سبب شد در پایان ۲۰۲۲، «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی در ایران» به‌عنوان بیست‌ویکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست یونسکو ثبت جهانی شود. اگر کنجکاوید بدانید مسیر این رشته نازک چطور از برگ توت آغاز و به شاهکارهای بافت ایرانی می‌رسد، این مطلب از دستی بر ایران را دنبال کنید.

ابریشم در ایران فقط یک محصول نیست؛ رشته‌ای‌ست که زندگی روستا، هنر بافندگی و دادوستد جهانی را به هم گره زده است.

-احمد اقتداری

پیشینه نوغانداری و ساخت ابریشم دستی برای بافندگی

کرم ابریشمِ وحشی از ادوار دور در نواحی گوناگون جهان، به‌ویژه شرق و غرب آسیا روی درختان توت زیست می‌کرد. حدود ۴۶۰۰ سال پیش در جنگل‌های چین شناسایی شد و چون از برگ توت تغذیه می‌کرد، نخستین‌بار همان‌جا پرورش و تبدیل آن به نخ ابریشم آغاز شد. این مهارت به‌تدریج به دیگر سرزمین‌ها راه یافت و نزدیک به ۱۵۰۰ سال پیش وارد ایران شد.

دوران اوج تولید ابریشم در ایران به صفویه بازمی‌گردد؛ زمانی که سالانه حدود سه هزار تُن ابریشم خام تولید می‌شد. سپس در عصر قاجار به‌دلیل بیماری‌ها و عوامل دیگر، تولید افت شدیدی یافت و تا سال ۱۳۵۷ تغییر محسوسی نکرد.

یک سال پس از انقلاب ۵۷، دولت با تأسیس «شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران» از این صنعت پشتیبانی کرد. برای بسیاری از روستاییان، نوغانداری ابزاری برای بهبود معیشت بود؛ پیله به نخ و سپس به فرش و فرآورده‌های ابریشمی تبدیل می‌شد.

با گسترش دامنه نوغانداری، برنامه‌ریزی علمی ضرورت یافت؛ از سال ۱۳۸۳ «واحد مطالعات و بررسی‌های نوغانداری شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم» به «سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی» واگذار و سپس «مرکز تحقیقات کرم ابریشم» نام گرفت.

پرورش کرم ابریشم در کدام شهرهای ایران صورت می‌گیرد؟

مطابق بررسی‌ها، تولید تخم نوغان در چهار استان گیلان، مازندران، خراسان و اصفهان بیش از سایر مناطق است. پیله تولیدی این استان‌ها به‌عنوان ماده خام، بر معیشت هزاران نفر در رشته‌های ریسندگی، تابندگی و رنگرزی اثر می‌گذارد.

اکنون گیلان با تولید حدود ۸۰ درصد پیله تَر ابریشم (حاوی کرم زنده)، از قطب‌های اصلی کشور است. گذشته‌ای نه‌چندان دور تولید سالانه تخم نوغان حدود ۱۸۵ هزار جعبه بود که نزدیک ۱۵۰ هزار جعبه آن در گیلان تولید می‌شد.

امروز این رقم به حدود ۳۰ هزار جعبه رسیده و گیلان همچنان نقش پررنگی دارد. مهم‌ترین علت کاهش، هزینه بالای تولید تخم نوغان عنوان می‌شود.

کشت درخت توت برای پرورش کرم ابریشم

تنها منبع تغذیه کرم ابریشم، برگ درخت توت است؛ و همین برگ شرط لازم برای پیله‌تنی و تولید نخ ابریشم به‌شمار می‌آید. به‌سبب لطافت و ظرافت پارچه ابریشمی، کشت و نگهداری درخت توت اهمیت زیادی دارد.

میوه توت نیز سرشار از قند بوده و به‌صورت تازه یا خشک مصرف می‌شود. تکثیر از طریق بذر معمولاً مطلوب نیست، چون درخت حاصل ویژگی‌های گیاه مادر را تکرار نمی‌کند؛ بااین‌حال بسیاری از درختان موجود در کشور از بذر به‌وجود آمده‌اند.

دو گونه رایج سفید و سیاه برای تغذیه مستقیم نوغان مناسب نیستند اما بذرشان پایه‌ای خوب برای پیوند ارقام اصلاحی است؛ حاصلِ پیوند، درختانی است که چند نوبت در سال برگ‌دهی دارند و برای نوغانداری ایده‌آل‌اند.

در مجموع، تولید نهال توت از دو مسیر زیر انجام می‌شود:

تکثیر جنسی

در این روش از بذر استفاده می‌شود و نهال‌ها الزاماً صفات والد را ندارند؛ بنابراین بیشتر به‌عنوان پایه برای پیوند توصیه می‌شوند.

تکثیر غیرجنسی

این شیوه به چند روش انجام می‌گیرد:

• انواع پیوند (مانند پیوند ریشه‌ای، پیوند معمولیِ ساقه به ریشه و پیوند وارونه)
• قلمه‌زنی (قلمه چوبی/خشبی و قلمه سبز/نیمه‌خشبی)
• شاخه‌خوابانیدن

مراحل پرورش کرم ابریشم

برای پرورش مؤثر، چند مرحله پیاپی طی می‌شود:

مرحله تَفریخ

خروج لارو از تخم «تفریخ» نام دارد و در شرایط مطلوب حدود سیزده روز طول می‌کشد. با مشاهده نخستین تفریخ، تخم‌ها باید ۴۸ ساعت در فضای کاملاً تاریک با دمای ۲۵ درجه و رطوبت ۸۰ درصد نگهداری شوند. رنگ طبیعی تخم‌ها آبی روشن است و هنگام خروج لاروها تیره می‌شود.

کرم جوان

چرخه طبیعی شامل پنج «سن» تغذیه و چهار «خواب» پوست‌اندازی است. سنین اول تا سوم به «کرم جوان» معروف‌اند و حدود یازده روز ادامه دارند.

کرم بالغ

در سنین چهارم و پنجم، کرم‌ها به مرحله بلوغ می‌رسند که حدود شانزده روز زمان می‌برد. پایان سن پنجم با کاهش اشتها و کوچک‌تر شدن جثه همراه است و رنگ بدن زرد و شفاف می‌شود. در این زمان باید ابزار پیله‌تنی را در اختیارشان گذاشت.

تبدیل کرم به پروانه و تشکیل پیله مجدد

پروانه‌های ابریشم معمولاً اوایل تابستان از پیله بیرون می‌آیند. ماده‌ها بلافاصله پس از جفت‌گیری حدود ۴۰۰ تخم می‌گذارند. حدود دو هفته بعد از هر تخم، لاروی حدود سه میلی‌متری خارج می‌شود که باید با برگ توت سفید تغذیه شود.

لاروها طی چهار بار پوست‌اندازی بالغ می‌شوند و حدود یک ماه پس از خروج از تخم، با ترشح الیاف از غده مخصوص، اطراف خود پیله می‌تنند. الیافِ بسیار نازک به کمک بزاق چسبانده می‌شوند و این کار حدود سه شبانه‌روز طول می‌کشد. بسته به شرایط پرورش، وزن پیله بین ۵.۱ تا ۵.۲ گرم متغیر است.

پیله ماده اصلی تولید ابریشم خام است. دو تا سه روز پس از تشکیل پیله، لارو به شفیره تبدیل می‌شود و حدود دو هفته بعد پروانه آن را می‌شکافد. شفیره در صنایع مختلف مانند خوراک آبزیان و برخی محصولات دارویی و آرایشی نیز کاربرد دارد.

عادات غذایی کرم ابریشم

کرم ابریشم فقط از برگ توت تغذیه می‌کند. در دوره‌های اولیه رشد، برگ‌های جوان و لطیفِ اوایل بهار مناسب‌اند؛ با گذشت زمان و خشن‌تر شدن برگ‌ها، کرم‌های بالغ می‌توانند از آنها استفاده کنند. پرهیز از هرگونه آفت‌کش الزامی است.

نحوه ذخیره کردن برگ تازه توت

اگر قصد نگهداری برگ تازه دارید، این مراحل را رعایت کنید:

• ابتدا برگ‌ها را حدود ۳ دقیقه در محلول گندزدا قرار دهید.
• سپس به‌خوبی با آب شست‌وشو دهید.
• پس از گرفتن آب اضافی، برگ‌ها را در کیسه‌های پلاستیکی و محیطی خنک نگهداری کنید.

پرورش کرم ابریشم؛ روشی برای تولید نخ‌های ابریشمی مرغوب

نوغانداری از مشاغل مکمل روستایی و بخشی از میراث ناملموس فرهنگی ایران است. حاصل آن، تولید سنتی ابریشم برای بافندگی است. نخ‌های تولیدشده معمولاً در «چله ابریشم» فرش‌های نفیس به‌کار می‌روند.

«دستی بر ایران» توصیه می‌کند در کنار یادگیری این هنر-صنعت و تولید نخ مرغوب، به حوزه‌های بافت و نساجیِ صنایع‌دستی نیز بپردازید.