باز کردن
مراسم تاریخی پیر شالیار یادمانی آیینی برای عارفی است که سالها پیش در روستای اورامان کردستان چشم به جهان گشود و بعدها به ارشاد مردم دیار خود پرداخت. این آیین از ریشههای کهن اعتقادی مردم کردستان برمیخیزد و هر سال دو نوبت در میانه زمستان و بهار در منطقه اورامانات برگزار میشود. در ادامه هم شیوه اجرای مراسم در هر دو فصل را مرور میکنیم و هم به انگیزه شکلگیری آن میپردازیم. معرفی کوتاهی از شخصیت پیر شالیار نیز خواهیم داشت.
آیین پیر شالیار دقیقا چیست؟
آیین پیر شالیار که بر پایه اسطورهها و باورهای مردم کردستان شکل گرفته، به مراسم ازدواج عارفی سالخورده اشاره دارد که نزد مردم محبوبیت و احترام ویژهای داشته است. منزلت او چنان بود که پس از گذشت قرنها، روایتهای فراوانی از زندگی و کراماتش سینه به سینه نقل میشود. این آیین که با نام عروسی پیر شالیار نیز شناخته میشود، پیشینهای بیش از هزار سال دارد.
زمان و محل برگزاری
مراسم پیر شالیار سالی دو بار برگزار میشود؛ یک نوبت در نیمه زمستان و بار دیگر در نیمه بهار. مراسم اصلی در زمستان است و معمولا طی سه روز بین یازدهم تا پانزدهم بهمن برپا میشود. بهتر است این سه روز مصادف با چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه باشد که روزهای اصلی جشن نزد مردم کردستان به شمار میآیند. آیین زمستانی بیشتر با نام عروسی پیر شالیار شناخته میشود و مراسم نیمه اردیبهشت را کومسای مینامند.
محل برگزاری در منطقه تاریخی اورامانات است؛ جایی که قدمت سکونت در آن به پیش از تاریخ و دوران پیش از اختراع خط بازمیگردد. بافت پلکانی، رسوم زنده و آیینهای جاری، اورامانات را به منظری فرهنگی و ارزشمند بدل کرده است. این منطقه با عنوان منظر فرهنگی اورامانات یا هورامان در فهرست یونسکو ثبت شده است.
این گستره بخشهایی از شهرهای زیر را دربر میگیرد:
- سروآباد، سنندج، کامیاران، اورامان تخت، اورامان لهون، هورامان ژاوهرود یا گاورود، و نیز شهرهای روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه.
آشنایی کوتاه با پیر شالیار
قدمت بسیار زیاد آیین و نبود اسناد مکتوب باعث شده روایتها درباره این شخصیت به صورت شفاهی منتقل شود و طبیعتا اختلافاتی در نقلها دیده میشود. مهمترین روایتها چنیناند:
- روایت نخست
بر پایه این روایت، پیر شالیار فرزند جاماسب و از بزرگان دین زرتشت بود که هزاران سال پیش در میان مردم میزیست. زرتشتیان معتقدند او به مراتب والای معنوی رسیده و دارای کرامات بوده است.
- روایت دوم
طبق این نقل، پیر شالیار از نوادگان امام صادق (ع) بود که میان سالهای 1103 تا 1165 میلادی زندگی میکرد و نام اصلیاش «سید مصطفی عریضی» بوده است. محل تولد او اورامان تخت کردستان ذکر شده. او در کودکی برای آموختن دانش به شام و کردستان سفر کرد و در همین مسیر به دیدار «عبدالقادر گیلانی» از مشایخ صوفیه نایل شد و نزد او به تهذیب نفس پرداخت.
سپس به زادگاه خود، اورامان تخت، بازگشت تا به ارشاد مردم بپردازد. اقامت او در این منطقه، اورامان را به کانونی عرفانی تبدیل کرد و عارفان بسیاری از دیگر نقاط برای دیدار و بهرهگیری از کراماتش راهی خانه او میشدند. از این رو در میان مردم جایگاهی بسیار ارجمند یافت.
پس از درگذشت، پیکرش در روستای اورامان تخت به خاک سپرده شد و مردم به پاس احترام، بر مزارش آرامگاهی ساده با گنبدی فیروزهای ساختند که پیرامون آن پارچههای دخیل دیده میشود. کنار این آرامگاه، خانه و چلهخانهای نیز قرار دارد که از مکانهای مقدس اورامانات به شمار میرود.
چرایی برگزاری آیین
پشتوانه این آیین داستانی کهن است. بنا بر روایتی شفاهی، روزی دختر شاه بخارا، شاه بهار خاتون، بیمار شد و توان شنوایی و گفتار خود را از دست داد. پادشاه او را نزد طبیبان فراوان برد، اما درمانی نیافت.
شاه ناچار وعده داد هر که دخترش را شفا دهد، دختر را به عقد او درآورد. اندک زمانی بعد از کرامات پیر شالیار باخبر شد و دختر را به همراه عمویش به سوی اورامانات فرستاد تا نزد آن عارف درمان یابد. هنوز به نزدیکیهای اورامان نرسیده بودند که شنوایی بهار خاتون بازگشت.
آنان تا کنار خانه پیر شالیار رفتند و بهار خاتون صدای دیوی را از درون تنوری شنید. دیو از تنور بیرون جست، بر زمین افتاد و مرد و زبان دختر به سخن باز شد. این تنور امروز به «تنوره دیوها» معروف است.
پس از شفای دختر، شاه بخارا او را به همسری پیر شالیار درآورد و عروسی باشکوهی برپا شد. از آن زمان، یاد آن عروسی هر سال در همان روزها با آیینی همسان تجدید میشود.
مراحل آمادهسازی و اعمال روزهای جشن
ساکنان اورامانات، روستاهای پیرامون و بسیاری از مردم دیگر نقاط کشور در روزهای جشن کار را کنار میگذارند تا در مراسم حضور داشته باشند. آیین با پخش گردوهای باغ وقفی خانه پیر شالیار آغاز میشود و با مراسم تربه پایان میگیرد. ترتیب مراحل چنین است:
پخش گردوهای وقفی
معمولا چهارشنبه هفته نخست بهمن، یعنی یک هفته پیش از مراسم، گردوهای باغ وقفی میان مردم توزیع میشود. متولی آرامگاه و خانه پیر شالیار گردوها را از درختان میچیند و سهم هر خانه را به دست جوانان و نوجوانان روستا میسپارد تا برسانند. با این کار خبر آغاز مراسم هفته آینده پخش میشود و مردم خود را مهیا میکنند.
آمادگی برای جشن با تهیه بستههای تنقلات، گردو و بیسکویت برای آیین کودکانه «کلاو روچنه» شروع میشود. آقایان این بستهها را برای خواهران خود آماده میکنند تا به کودکان بدهند و آغاز مراسم را به همدیگر شادباش میگویند.
آیین کلاو روچنه
یک روز مانده به مراسم، در محله سرپیر اورامان آیین کلاو روچنه برگزار میشود و تا روز جشن ادامه دارد. سرپیر نقطه شروع این آیین است.
در این مراسم کودکان با کیسههایی به در خانهها میروند. با گشوده شدن در، واژه «کلاو روچنه» را بر زبان میآورند و هدیه میخواهند. صاحبخانه همان تنقلاتی را که گرفته است در کیسه کودکان میریزد. این کار تا پایان شب در محله سرپیر ادامه دارد و باقی آن به صبح روز بعد، از اذان تا طلوع آفتاب، موکول میشود.
قربانی نذری
صبح روز نخست جشن، اهالی گرد میآیند و رأس ساعت 9، گاو و گوسفندهای نذری را قربانی میکنند. متولی آرامگاه نذرها را تا پایان پاییز جمعآوری میکند و در روز جشن برای قربانی میآورد. شمار دامها معمولا به 70 تا 80 رأس میرسد. بخشی از گوشت برای پخت آش مصرف میشود و باقی میان مردم تقسیم میگردد.
پخت آش ولوشین
در روز اول، پس از نماز ظهر و عصر و از ساعت 16، پخت آش ولوشین آغاز میشود. پس از جا افتادن، آش میان اهالی و شرکتکنندگان توزیع میشود. همزمان در محوطه خانه پیر شالیار سماع عرفانی با همراهی دف اجرا میگردد و تا غروب ادامه دارد.
سماع عرفانی و دف نوازی
روز دوم، بخش جذاب مراسم با حضور گسترده مردم اورامانات و گردشگران به شیوه اصیل اجرا میشود. گروهی به سماع میپردازند، عدهای برای سماعکنندگان هدایا فراهم میکنند و گروهی با نواختن دف به شور مراسم میافزایند. قصیدهخوانی در ستایش پیامبر نیز رواج دارد و جمعیت نام خدا را زمزمه میکند. آغاز سماع از عصر روز دوم است و تا غروب ادامه مییابد.
شب نیشت
پس از سماع روز دوم، شرکتکنندگان شبانه در خانه پیر شالیار گرد میآیند و به شعرخوانی، تهلیله و ذکر مشغول میشوند. این گردهمایی شبانه را «شب نیشت» مینامند.
زیارت آرامگاه پیر شالیار و نیایش
روز پایانی که معمولا جمعه است، اهالی به آرامگاه پیر شالیار میروند و به نیایش میپردازند. برای برآورده شدن حاجات، پارچههای سبز را به میلههای پنجره آرامگاه و درختان اطراف میبندند و دخیل میبندند. سپس برای اقامه نماز جمعه راهی مسجد میشوند.
آیین تربه
یک هفته پس از مراسم و در نخستین جمعه بعدی، آیین تربه برگزار میشود. بانوان اورامان نان محلی «گته مه ژگه» را با آرد گندم، مغز گردو، عطریان و سبزیهای کوهی میپزند و بر سر مزار درگذشتگان میان مردم پخش میکنند. گاهی ماست نیز همراه نان میبرند و میان حاضران توزیع میشود.
چگونگی برگزاری کومسای
چنان که گفته شد، در نیمه بهار نیز آیینی با نام کومسای یا شکستن سنگ مقدس اجرا میشود. این مراسم با آیین اصلی تفاوت دارد و در آخرین جمعه پیش از نیمه اردیبهشت در آرامگاه پیر شالیار برگزار میگردد. شرکتکنندگان به فاتحهخوانی، دفنوازی و تلیلهخوانی میپردازند.
در پایان، سنگ بزرگی شکسته میشود و باور دارند تا سال آینده سنگ به حالت نخست بازمیگردد. گزارش شده در سال 1395 بیش از هشت هزار نفر در این جشن حضور داشتند.
نکاتی بیشتر درباره آیین پیر شالیار
آیینهای هر سرزمین، زبان گویای فرهنگ و رسوم مردمان آن است. این مراسم که به قوم کرد منسوب است، جلوهای از باور و زیست فرهنگی این مردم را نشان میدهد. «دستی بر ایران» پیشنهاد میکند با حضور در این آیین، هم پای مردم اورامانات شوید و از نزدیک با فرهنگ آنها آشنا گردید. اگر تمایل داشتید، تجربه خود از شرکت در جشن را با ما در میان بگذارید.
پرسشهای رایج درباره مراسم پیر شالیار
در این بخش به پرسشهایی که معمولا درباره این جشن مطرح میشود پاسخ دادهایم. اگر سوال دیگری دارید، آن را در دیدگاههای همین صفحه بنویسید تا پاسخ دهیم و دیگران نیز بهرهمند شوند.
این مراسم دقیقا چه روزهایی برگزار میشود؟
این آیین معمولا بین روزهای 11 تا 15 بهمن طی سه روز برگزار میشود و روزهای مرسوم برای اجرای آن چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه است. افزون بر این، در جمعه پیش از نیمه اردیبهشت نیز در قالب جشن کومسای برپا میگردد.
در این مراسم چه اعمالی انجام میشود؟
تقسیم گردوهای وقفی، آیین کلاو روچنه، قربانی نذری، پخت آش ولوشین، سماع و دف نوازی، شب نیشت، زیارت آرامگاه و در پایان آیین تربه از بخشهای اصلی این مراسم است.
دلیل آغاز مراسم پیر شالیار چه بوده است؟
بر پایه روایت شفاهی، دختر شاه بخارا هنگام دیدار از پیر شالیار شفا یافت و پس از آن با او ازدواج کرد. از همان زمان، یاد آن واقعه هر ساله با برگزاری این آیین زنده نگه داشته میشود.
