مرصع کاری؛ هنری ایرانی به قدمت تاریخ باستان

مرصع کاری شاخه ای از صنایع دستی سنگی است که در آن ظروف، زیورآلات و اشیا مشابه با جواهر و نگین آراسته می شوند. این هنر که در ایران با نام های «مخراج کاری»، «جواهرنگاری» و «نگین کاری» نیز شناخته می شود، عمدتا از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی بهره می گیرد. در ادامه تلاش می کنیم تصویری روشن و جامع از مرصع کاری ارائه دهیم.

پیشینه استفاده از صنایع دستی مرصع کاری

آثار به جا مانده از دوره های هخامنشی، اشکانی و ساسانی نشان می دهد مرصع کاری از هزاران سال پیش در ایران کاربرد داشته است. از کهن ترین زیورآلات مرصع می توان به گردنبند و النگوی مسی، گوشواره و آویز بینی اشاره کرد که قدمتشان به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد می رسد.

همچنین از روزگار هخامنشیان نمونه هایی از زیورهای مرصع کشف شده است. برخی موارد شاخص عبارت اند از:

• سینه ریز طلای مکشوفه از همدان با نگین های قیمتی و ده سر شیر تزیینی؛
• گنجینه جیحون در ماوراءالنهر پیشین، شامل بازوبند مرصع کاری؛
• ۶۰۰ قطعه ظرف سنگی سالم و شکسته از دو اتاق خزانه تخت جمشید، از جمله جام پایه دار سنگی با کتیبه به نام آشوربانیپال.

اوج شکوفایی این هنر به دوران ساسانی بازمی گردد. برخی آثار برجسته این عصر:

• سینه ریز طلایی مرصع شده با گارنت
• دُر کوهی و شیشه مشهور به «جام خسروپرویز»

در دوره سلجوقی، نقره نشان کردن از شیوه های محبوب زینت بخشی ظروف و اشیا بود. سپس در عصر صفوی، طلاکوبی و مرصع کردن با سنگ های قیمتی رواج یافت. متاسفانه بسیاری از آثار آن دوره از میان رفت؛ زیرا در فرآیند ساخت، جواهرات در معرض حرارت قرار می گرفتند و ذوب می شدند. امروز فقط تعداد محدودی از آثار صفوی در قصر توپکاپی استانبول نگهداری می شود.

در دوره زندیه، با الهام از نقش و نگار گل و مرغ شیراز، ترصیع روی فولاد به شیوه مرسوم صفوی ادامه یافت؛ اما برای زیورآلات بیشتر از تکنیک های دیگر مانند مشبک کاری، حکاکی، کنده کاری و قلم زنی استفاده شد.

در عصر قاجار و به فرمان فتحعلی شاه، سنگ ها و جواهرات سلطنتی بر ظرف ها، تاج ها، مدال ها، غلاف شمشیر و تخت سلطنتی نصب شد. «تاج کیانی» این پادشاه با الماس، زمرد، یاقوت و مروارید آراسته است. از آثار شاخص مرصع کاری قاجار می توان «تخت طاووس» یا «تخت خورشید»، «تخت نادری» و «کره جواهر» را برشمرد.

در دوره پهلوی نیز به دستور رضاشاه، «تاج پهلوی» زیر نظر سراج الدین جواهری، مهاجر روسی به ایران، ساخته شد؛ نمونه ای ممتاز از تلفیق مرصع کاری و جواهرسازی ایرانی.

افزون بر این، زیورآلات زنان قبایل کوچ نشین و روستایی را باید از میراث اصیل این هنر دانست. بسیاری از آن ها با سنگ هایی چون عقیق سرخ و فیروزه آراسته شده اند.

امروزه بیشترین کاربرد مرصع کاری در طلا و جواهر است. بنابراین استادکاران پس از آماده سازی قطعات فلزی کار را آغاز می کنند. برای نشاندن سنگ یا جواهر بر طلا، نقره و دیگر فلزات گرانبها شیوه های متنوعی به کار می رود که در ادامه می آید.

ابزار و تجهیزات مرصع کاری و سنگ های متداول

از سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی پرکاربرد در مرصع کاری می توان زمرد، الماس، فیروزه، یاقوت، عقیق و یشم را نام برد. برای نصب این سنگ ها بر زیورآلات و ظروف، ابزارهای زیر به کار می رود:

• قلم انگلا برای قلم زنی: ابزاری همه کاره و مناسب حکاکی بر طلا، نقره و فلزات سخت.
• قلم چنگ خواباندن: یکی از ابزارهای استاندارد در فرآیند مرصع کاری.
• گوار سه غلطان: وسیله ای که با غلتاندن روی طلا یا نقره، دیواره اطراف نگین را می خواباند تا سنگ در جای خود محکم شود.
• سمبه: قطعه ای مشابه محصول نهایی اما با جنس محکم تر برای ضربه زدن دقیق.
• ماردالا: ابزاری با کارکردی شبیه چکش برای فرم دهی و تثبیت.

توضیح شیوه های گوناگون مرصع کاری زیورآلات

برای نصب سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی بر زیورآلات شیوه های مختلفی وجود دارد. انتخاب شیوه به ساختار و طراحی قطعه بستگی دارد. سازنده ابتدا جای خالی لازم را روی اثر ایجاد می کند تا مرصع کار سنگ را در آن بنشاند. روش های اصلی به شرح زیر است:

شیوه ریلی

در این شیوه، ابتدا فضای ریل مانند روی طلا یا نقره تعبیه می شود. پس از قرار دادن سنگ، مرصع کار با سمبه و ماردالا فلز اطراف را به سمت سنگ نزدیک کرده و با ضربات کنترل شده، آن را در جای خود قفل می کند.

شیوه قلم خور

در این روش، حفره ای مخروطی برای نگین هایی با تراش مخروطی مثل مارکیز در نظر گرفته می شود. بعد از جایگذاری نگین، بخشی از طلا یا نقره با قلم به سمت نگین رانده شده و روی آن می خوابد تا ثابت شود.

شیوه کاسه ای و چنگی

نگین ابتدا در محفظه کاسه ای قرار می گیرد. سپس بسته به سلیقه، با چنگ های طلا یا نقره احاطه می شود یا با خواباندن لبه های فلزی به کمک سوهان، تثبیت می گردد.
روش کاسه ای ویژگی های خاص خود را دارد و به پنج گروه تقسیم می شود: کاسه ای ترکیبی، کاسه ای نیشی، کاسه ای فیسقولی، کاسه ای گوله ای و کاسه ای دورکوب.

شیوه چنگی

برای توضیح این روش، ابتدا باید «گوله» را شناخت؛ گوله دیواره ای توخالی هم اندازه سنگ است که روی زیورآلات ساخته می شود. در روش چنگی، مطابق نوع تراش سنگ، مفتول یا تسمه های طلایی پیرامون گوله تعبیه می شود تا نگین به سادگی نصب و محکم شود.

در عمل، ترکیب چند روش نیز رایج است. برخی ترکیب های کاربردی عبارت اند از:

• ترکیب ریلی با قلم خور، ریلی با چنگی، کاسه ای با قلم خور، کاسه ای با چنگی و کاسه ای با ریلی.

در بعضی مناطق، پیش از کار نهایی، مرصع کار با موم نگین را موقتا روی اثر ثابت می کند تا هنگام قلم کاری یا سوهان کشی جابه جا نشود. پس از پایان کار، موم با حرارت ذوب و با دستمال پاک می شود.

توجه کنید استفاده از موم برای همه سنگ ها مناسب نیست؛ برخی سنگ ها نسبت به حرارت حساس اند و ممکن است تغییر رنگ دهند.

مرصع کاری را بیشتر بشناسید

مرصع کاری از شاخه های مهم صنایع دستی ایران در دوره های مختلف بوده و امروز بیشتر در زیورآلات جلوه دارد. «دستی بر ایران» ضمن معرفی این هنر، از شما دعوت می کند اصول درج شده در منشور گردشگری مسئولانه را رعایت کنید.

سوالات متداول درباره مرصع کاری

برای یافتن پاسخ سایر پرسش ها، از طریق بخش دیدگاه های همین مطلب با ما در ارتباط باشید. تلاش می کنیم در کوتاه ترین زمان پاسخگو باشیم.