نمایش
قلم زنی در ایران بخشی از مجموعه صنایع دستی فلزکاری است. هنرمندان با این شیوه نقش های گل و مرغ، اشعار فارسی و آیات قرآن را روی ظروف و اشیای فلزی پیاده می کنند. از نامدارترین چهره هایی که آثارشان با این هنر جلوه یافته، می توان به طرح های مینیاتوری استاد فرشچیان و آثار استاد علمداری، هنرمند قلم زنی، اشاره کرد.
پیشینه و دیرینگی هنر قلم زنی در ایران
به باور باستان شناسان، ریشه های این هنر به روزگار «سکاها یا اسکیت ها» بازمی گردد؛ مردمانی کوچ نشین و ایرانی تبار پیش از هخامنشیان. البته چون نمونه های قلم زنی از آن دوره در دست نیست، انتساب قطعی آن به سکاها ممکن نیست.
همچنین گفته می شود چند هزار سال پیش از میلاد مسیح، استفاده از فلز مس در ایران و خاور نزدیک رواج داشته و در اواخر هزاره دوم و آغاز هزاره اول پیش از میلاد، فلزکاری در نقاط مختلف ایران جریان داشته است. این مناطق عبارتند از:
- شمال و شمال غرب کشور و حاشیه جنوبی مازندران.
از آثار برجای مانده از آن اعصار می توان «جام طلای حسنلو» را نام برد؛ جامی که در سال 1336 خورشیدی کشف شد و نقوش چشمگیری دارد.
از دوره مادها نیز نمونه هایی در دست است که برخی از آن ها در آذربایجان کشف شده. با روی کار آمدن هخامنشیان، قلم زنی جهشی جدی یافت و جایگاه خود را تثبیت کرد و در حوزه هایی چون ریخته گری، چکش کاری و ترصیع به اوج رسید.
با یورش اسکندر و آتش زدن تخت جمشید، بخش بزرگی از آثار قلم زنی نابود شد. امروز تنها تعداد کمی از اشیای فلزکاری هخامنشی در موزه ملی ایران نگهداری می شود. از جمله:
- دو لوح سیمین به وزن 4 کیلوگرم و یک لوح زرین به وزن 5 کیلوگرم.
تداوم این هنر در دوره های سلوکی، اشکانی، ساسانی و سپس ایران اسلامی نیز دیده می شود. در آغاز دوره اسلامی، کارها بیشتر بر اساس شیوه های ساسانی بود؛ اما به تدریج آیات قرآن نیز در آثار جای گرفت و گرایشی تازه شکل گرفت.
این روند در سده های بعد ادامه یافت. دوران صفوی نقطه اوج شکوفایی بود و در عهد قاجار، رونق آن کاستی گرفت.
قلم زنی چیست؟
در این شاخه از صنایع دستی، هنرمند با «کندن و آذین نقش ها بر سطح فلزاتی چون نقره، مس، طلا و برنج» با استفاده از چکش و قلم فولادی، اثر می آفریند.
قلم زنی برجسته گونه ای از این هنر است که حجم و حالت سه بعدی پدید می آورد و در ساخت ضریح اماکن مذهبی کاربرد فراوان دارد.
نوع دیگری نیز با عنوان «نیم برجسته کاری» شناخته می شود که در آن به جای قلم های ویژه برجسته کاری، از قلم های معمولی استفاده می شود.
تفاوت قلم زنی ایرانی با حکاکی فلز و دواتگری
- در قلم زنی برای ساخت طرح های سه بعدی، هم برجستگی و هم فرو رفتگی ایجاد می شود؛ اما در حکاکی، تمرکز بر ایجاد برجستگی است.
- قلم زنی معمولاً با به کارگیری چند نوع قلم انجام می شود، در حالی که حکاکی بیشتر با یک تیپ قلم پیش می رود.
همان طور که گفته شد، قلم زنی در ایران هنری سنتی و زیرمجموعه فلزکاری است.
در کنار فلزکاری، شاخه ای به نام «دواتگری» وجود دارد که ساخت ظروف به روش سرد را شامل می شود و با قلم کاری تفاوت دارد. معمولاً دواتگران پس از ساخت ظرف، آن را به قلم زن می سپارند تا با نقش انداختن، آن را آراسته کند.
قلم زنی بر روی مس
هرچند نقش انداختن بر طلا و نقره ارزش هنری محصول را بالا می برد، قلم زنی روی مس جایگاه ویژه ای دارد. علاقه عمومی به مس باعث شده تزئینات قلم زنی روی این فلز طرفداران زیادی پیدا کند.
از ظرف های مناسب برای این کار می توان به گلدان های مسی، سینی ها، تابلوها و… اشاره کرد. اجرای خط نستعلیق و نوشته ها روی این ظروف جلوه ای چشم نواز ایجاد می کند.
قلم زنی روی نقره
قله شکوفایی قلم زنی روی نقره یا «نقره کوبی» را باید دوره صفوی دانست. در آن زمان انواع تنگ و کاسه های نقره با نقوش قلم زنی رواج داشت.
به علاوه، نقوش تذهیب، خطوط اسلیمی و خط های نستعلیق و ثلث به فراوانی در این آثار به کار می رفت.
کارگاه های قلم زنی در کدام شهر است؟
اصفهان از مهم ترین قطب های هنری کشور در قلم زنی نیز شناخته می شود. تعداد کارگاه های صنایع دستی در این شهر از دیگر نقاط بیشتر است و بسیاری از آن ها به قلم زنی روی مس و برنج اختصاص دارند.
وجود فعالیت های گسترده هنری، اصفهان را به «پایتخت فرهنگ و هنر» مشهور کرده است و علاقه به قلم زنی در این شهر بسیار پررنگ است.
بازدید از کارگاه های قلم زنی را در برنامه سفر خود قرار دهید
قلم زنی یکی از شاخه های مهم صنایع دستی ایران است و تمرکز کارگاه های آن بیشتر در اصفهان است. دستی بر ایران پیشنهاد می کند با رعایت اصول گردشگری مسئولانه از این کارگاه ها دیدن کنید و با خرید محصولاتشان در حفظ و احیای این هنر سهم داشته باشید.
سوالات متداول درباره هنر قلم زنی
برای دریافت پاسخ دیگر پرسش ها، در بخش دیدگاه های همین مطلب بنویسید. در کوتاه ترین زمان پاسخ می دهیم.
قلم زنی چیست؟
این هنر به معناي ایجاد و کَندن نقش های هنری بر سطح ظروف و اشیای فلزی از جنس نقره، مس، طلا و برنج با استفاده از چکش و قلم فولادی است. قلم زنی در ایران زیرمجموعه صنایع دستی فلزکاری به شمار می آید و با آن نقش های گل و مرغ، اشعار فارسی، آیات قرآن و… روی فلز اجرا می شود.
قلم زنی در ایران چقدر قدمت دارد؟
بر پایه دیدگاه باستان شناسان، خاستگاه این هنر به روزگار سکاها یا اسکیت ها نسبت داده می شود؛ اقوامی کوچ نشین و ایرانی تبار پیش از هخامنشیان. گروهی نیز آغاز آن را چند هزار سال پیش از میلاد می دانند؛ زمانی که استفاده از مس و فنون فلزکاری در ایران و خاور نزدیک رواج داشت.
آثار کدام هنرمندان قلم زنی در ایران شناخته شده است؟
از چهره های مطرح قلم زنی می توان به استاد علمداری اشاره کرد که طرح های مینیاتوری استاد فرشچیان را به زبان قلم زنی بر فلز پیاده سازی می کرد.
قلم زنی روی فلزات مختلف چه جایگاهی دارد؟
قلم زنی بر طلا و نقره ارزش هنری و زیبایی اثر نهایی را افزایش می دهد. با این حال، قلم زنی روی مس در ایران رایج تر است و بازار گسترده تری دارد. از دوره صفوی نمونه های فراوانی مانند تنگ و کاسه های نقره با نقوش قلم زنی به جا مانده که بیانگر اهمیت این هنر است.
کارگاه های قلم زنی در کدام شهر رونق بیشتر دارد؟
در بسیاری از شهرها کارگاه های قلم زنی فعال هستند و بیشتر روی ظروف مسی کار می کنند. با این حال، اصفهان شهرت ویژه ای دارد و کارگاه های متعدد آن به قلم زنی روی نقره، مس و برنج می پردازند.
