خشایارشا که بود و در تحکیم حکومت هخامنشیان چه نقشی داشت؟

خشایارشا از نامدارترین فرمانروایان هخامنشی است که گاهی به‌اشتباه «خشایار شاه» خوانده می‌شود. او فرزند داریوش بزرگ و آتوسا، دختر کوروش بود. در ۳۶سالگی تاج بر سر گذاشت و ناگزیر در جای‌جای امپراتوری با شورش‌ها روبه‌رو شد. با این‌همه، یکی از دلایل شناخته‌شدن او یورش به یونان و تلاش برای جبران شکست ماراتون بود.

خشایارشا؛ شهریاری از دودمان هخامنشی

خشایارشا پنجمین شهریار دودمان هخامنشی بود که میان سال‌های ۴۸۵ تا ۴۶۵ پیش از میلاد بر گستره ایران حکومت می‌کرد؛ قلمرویی که از مصر و یونان تا کناره‌های رود جیحون امتداد داشت. هرچند داریوش فرزندان دیگری نیز داشت، ارشدبودن خشایارشا سبب شد پس از درگذشت پدر بر تخت بنشیند. در روزگار او نزدیک به ۴۰ درصد جمعیت جهان زیر چتر امپراتوری پارس زندگی می‌کردند.

نام «خشایارشا» از دو جزء «خشای» (فرمانروا) و «آرشا» (دلیرِ مردان) ساخته شده است. او در آغاز سلطنت، شورش مصر را خواباند و برادرش هخامنش را به ساتراپی آنجا گماشت. سپس راهی بابل شد و آشوب آن ناحیه را نیز فرونشاند. برخلاف رویه نرمش‌آمیز داریوش، گاه با آیین‌ها و پرستشگاه‌های برخی اقوام تندی می‌کرد و جایگاه ساتراپی‌ها را به حد ایالت‌های فرمانبردار فرو می‌کاست.

به روایت عهد عتیق، همسری یهودی به نام «استر» داشت که نفوذش در دربار چشمگیر بود؛ البته همسران دیگری نیز برای او یاد شده‌اند. از خشایارشا در تخت‌جمشید کتیبه‌ها و یادگارهای فراوانی برجاست و او بناهایی را که از پدر به ارث برده بود گسترش داد.

دوران پادشاهی او بیست سال به درازا کشید و در سال ۴۶۵ پیش از میلاد به دست اردوان، فرمانده گارد جاویدان، کشته شد. آرامگاهش در نقش‌رستمِ فارس است. اردوان همچنین پسر بزرگ او، داریوش، را به قتل رساند و چندی نایب‌السلطنه شد تا آن‌که اردشیر، پسر سوم خشایارشا، سر به شورش برداشت و سرانجام خود به پادشاهی رسید.

کارزارها و رخدادهای نظامی روزگار خشایارشا

در دوران فرمانروایی او، در گوشه‌وکنار امپراتوری شورش‌هایی رخ داد؛ از جمله در مصر و بابل. خشایارشا با اتکا به اقتدار سیاسی و توانایی فرماندهی، این آشوب‌ها را فرو نشاند.

پس از مرگ داریوش، خشایارشا فرصت را برای واداشتن آتن به عقب‌نشینی مناسب دید. هم‌زمان آتن و اسپارت بر ضد پارس هم‌پیمان شدند. پافشاری ساتراپ‌های آسیای صغیر و تشویق تبعیدیان یونانیِ پناه‌گرفته در شوش نیز عزم او را جزم‌تر کرد. شماری از دولت‌شهرهای یونانی—مانند تسالی و آرگوس و بخش‌هایی از شهرهای مرکزی—نیز با حرکت او همراهی نشان دادند.

از اقدامات مهم برای تهاجم به یونان، فرمان ساخت پلی بر روی داردانل بود تا سپاه بتواند از آن گذر کند. این پل با به‌هم‌پیوسـتن کشتی‌ها و کرجی‌ها ساخته شد و بدین‌وسیله نیروهای ایرانی به خاک یونان رسیدند. عظمت لشکر پارس، مقاومت برخی یونانیان را در هم شکست.

تدارکات گسترده و مهندسی حمله به آتن سبب شد—even به روایت مخالفان—خشایارشا را فرماندهی تیزبین بدانند. با این همه، پس از تصرف آتن، در شدت عمل زیاده رفت و شهر را به آتش کشید.

ترموپیل؛ گذرگاه تنگ و پیروزی سپاه پارس

نخستین رویارویی بزرگ با یونانیان در تنگه ترموپیل رخ داد. فتح گذرگاه و سپس گشودن آتن نتیجه برنامه‌ریزی دقیق، آمادگی لجستیکی و سیاست‌ورزی جنگی خشایارشا برای سامان‌دادن به مرزهای غربی بود. تا پیش از واقعه سالامیس، ترموپیل دستاوردی چشمگیر برای او به‌شمار می‌رفت و سپاه ایران با بهره‌گیری از شگردهای میدانی، صفوف یونانیان را درهم شکست.

سالامیس؛ شکست ناوگان ایران در نبرد دریایی

پس از تصرف آتن، کارزار ادامه یافت. نیروی دریایی آتن با اطلاعات گمراه‌کننده‌ای که تمیستوکل پراکند، موفق شد امپراتور پارس را به ارزیابی‌های نادرست بکشاند. پیامد این خطاها شکست ناوگان هخامنشی در سالامیس بود.

پلاته؛ سرنوشت‌سازترین رویارویی زمینی

دیگر آوردگاه مهم ایران و یونان در ۴۷۹ پیش از میلاد «پلاته» بود؛ نبردی که در آن سردار نامدار ایرانی، مردونیه، کشته شد. پس از ناکامی در سالامیس، بیمِ ویرانی پل هلس‌پونت و گرفتارشدن در اروپا سبب شد خشایارشا شتابان راهی آسیا شود. مردونیه—داماد داریوش—اصرار کرد با بخشی از سپاه در یونان بماند و پس از تثبیت اوضاع بازگردد و خشایارشا پذیرفت.

مردونیه نخست کوشید یونان را با گفت‌وگو زیر نفوذ ایران درآورد؛ الکساندر مقدونی را واسطه کرد تا استقلال داخلی یونانیان حفظ شود و با این حال تابع پارس باشند. آتنی‌ها این پیشنهاد را رد کردند.

در پی آن، مردونیه به آتن تاخت و آتنیان شهر را تهی کرده به سالامیس گریختند تا از لاسدمونی‌ها و اسپارتیان یاری بگیرند. اسپارت‌ها سرانجام نیرو فرستادند و نبرد آغاز شد.

نبرد به دشت‌های تب کشیده شد. سواره‌نظام ایران دلاورانه جنگید اما ناچار عقب نشست. یونانیان به سوی پلاته رفتند و سپاه ایران نیز در پی آنان. چند روزی دو طرف درنگ کردند تا یونانیان نیرو بیفزایند؛ این تأخیر برای ایرانیان که آذوقه کم داشتند زیان‌بار بود و ناچار به غارت بخشی از تدارکات دشمن شدند.

با وجود این، یونانیان مواضع خود را رها نکردند. ارته‌باز به مردونیه پیشنهاد عقب‌نشینی داد اما او نپذیرفت. روز بعد، نبرد بالا گرفت؛ تیراندازان چابکِ سواره‌نظام ایران در آغاز کفه ترازو را به سود پارس سنگین کردند، اما با کشته‌شدن مردونیه در صف مقدم، روحیه سپاه شکست و میدان به سود یونان واگذار شد.

میکال؛ ادامه نبردها در کرانه‌های ایونی

پس از سالامیس و پلاته، نبرد «میکال» رخ داد که بسیاری زمانش را هم‌زمان با پلاته دانسته‌اند. یونانیانِ جزیره سامس با فرماندهی ناوگان خود آهنگ رویارویی با ایران کردند. ایرانیان برای پشتیبانی از نیروی زمینی به میکال رفتند؛ کشتی‌ها را برهم بستند، در ساحل حصاری چوبین برپا کردند و طبق رسم، گردِ اردو خندقی کندند.

با رسیدن یونانیان، تهاجم آغاز شد. یونانیان در پی شکستن حصار بودند و ایرانیان سخت از مواضع دفاع کردند. با وجود واردآوردن تلفات بسیار، سرانجام حصار شکسته شد و ایرانیان تاب نیاوردند و شکست خوردند. یونانیان سپس برای ویران‌کردن پل هلس‌پونت رفتند اما آن را از پیش تخریب‌شده یافتند و دژ سِسْتُس در کرانه اروپایی تنگه را تصرف کردند.

جمع‌بندی و نتیجه

خشایارشا، فرزند داریوش بزرگ و از نوادگان کوروش، بیست سال زمام امپراتوری هخامنشی را در دست داشت. او در کارزارهای خود بر یونانیان چیره شد و در پیروزی‌ها، انتقام ماراتون را طلب کرد. در کنار فتوحات، طرح‌های ساختمانی سترگی را نیز در تخت‌جمشید پیش برد؛ بخش‌هایی چون «کاخ تچر» و «هدیش» از آن دوره برجا مانده‌اند.

سرانجام در سال ۴۶۵ پیش از میلاد به دست اردوان، رئیس گارد جاویدان، با همراهی اسپنت‌میترا در خوابگاهش کشته شد. «دستی بر ایران» شما را به کندوکاوی ژرف‌تر در تاریخ ایران، به‌ویژه دوران هخامنشی، فرا می‌خواند.

پرسش‌های پرتکرار درباره خشایارشا

برای طرح پرسش‌های بیشتر، در بخش دیدگاه‌های همین نوشته پیام بگذارید؛ در کوتاه‌ترین زمان پاسخ‌گو خواهیم بود.