یکی از پرندگان افسانهای نامآشنا در روایتهای ایرانی «همای سعادت» است؛ موجودی شگفت که داستانها برایش ویژگیهای خارقالعاده برشمردهاند. شگفتی ماجرا اینجاست که در طبیعت نیز پرندهای با همین نام دیده میشود که یادآور همان توصیفهای کهن است. این گونه در اصل نوعی کرکس با طول بدن حدود ۱۰۲ تا ۱۲۵ سانتیمتر است و بسته به سن و زیستگاه، ظاهر متفاوتی دارد. در این نوشتار، محور اصلی ما نسخه اسطورهای هما به عنوان نماد خوشبختی است؛ با این حال، در بخشهایی شباهتها و تفاوتهای آن با گونه واقعی را نیز مرور میکنیم.
نمایش
همای سعادت در آیینه ادبیات
در شعر و نثر فارسی، از فردوسی تا سعدی، حافظ و نظامی، هما به عنوان پرندهای فرخنده و حامل فر و شکوه معرفی میشود و دیدارش را نیکفال میدانند. این موجود اسطورهای در افسانهها و مثلهای ایرانی هم جای دارد و اغلب به صورت پرندهای استخوانخوار اما بیآزار تصویر شده است.
هما در طبیعت و زیستبومها
معمولا افسانهها تنها شمایی از موجودات ارائه میکنند و تصویر ذهنی مخاطب را شکل میدهند. در این میان، گاهی نام یک موجود افسانهای با گونهای واقعی همنام میشود و امکان اشتباه را بالا میبرد. درباره هما نیز پرندهای واقعی با همین نام در ارتفاعات آفریقا، جنوب اروپا و بخشهایی از آسیا، از جمله برخی نواحی ایران، زیست میکند. این پرنده از کرکسهای درشتجثه، وابسته به خانواده بازها و در ایران در فهرست گونههای در معرض تهدید است.
با این حال، چند ویژگی کلی میان هما در طبیعت و روایتهای اسطورهای مشترک به نظر میرسد و انگار تخیل جمعی مردم، چهره همای افسانهای را بر پایه شناختی که از گونه واقعی داشتند، پرداخته است. سالهاست مردم فلات مرکزی ایران، شمال هند و تبت با این پرنده آشنا بودهاند؛ چنانکه در آیینهای کفنودفن زرتشتیان و بوداییان تبت، دخمهها بر بلندیها ساخته میشد تا اجساد برای تغذیه هما در اختیار طبیعت قرار گیرد؛ کاری که از نگاه آنان گذر آرامتر به جهان دیگر را ممکن میکرد.
نمای ظاهری و ابعاد پرنده هما
همای واقعی بدنی به طول تقریبی ۱۰۲ تا ۱۲۵ سانتیمتر و گستره بالی حدود ۲۳۵ تا ۲۷۵ سانتیمتر دارد. رنگ و طرح پرها با افزایش سن و بسته به منطقه تغییر میکند و افراد نابالغ اغلب قهوهای یا خاکستری تیرهاند.
شهرت هما به پرهای نارنجی-آتشین نیز از همینجا میآید، هرچند همه افراد چنین رنگی ندارند. این درخشش زمانی پدید میآید که پرنده در آبهای سرشار از آهن آبتنی کند یا پرها با املاح آهنی تماس داشته باشد. به طور کلی، هما در طبیعت جلوهای چشمنواز دارد و در اسارت، دیدن همان پویایی و رنگوبه را کمتر میتوان انتظار داشت.
تفاوتهای همای بخت با هما (گونه جانوری)
در حکایتها درباره همای سعادت کارکردهایی ذکر شده که در گونه طبیعی دیده نمیشود. مردمان آسیای میانه او را همانند ققنوس، برخوردار از کرامت و تواناییهای فراطبیعی میدانستند. شاعران بزرگی چون فردوسی، سعدی، حافظ و نظامی نیز در اشعار خود از این پرنده افسانهای یاد کرده و به ویژگیهای شگفت آن اشاره داشتهاند.
بر پایه برخی روایتها، هما در شمار «مرغان بهشتی» آمده است. گفتهاند نیمی از وجودش نر و نیم دیگر ماده است؛ حالتی که در روانشناسی به دوگانگی «آنیما-آنیموس» تعبیر میشود. همچنین باور رایج آن بود که این پرنده بر زمین نمینشیند و هر که سایه بالگشودن او بر سرش بیفتد، نصیب و اقبال مییابد.
هما نماد چه چیزهایی است؟
در افسانهها و ادبیات ایران، ازبکستان، آناتولی، مصر و هند و نیز در فرهنگ غزها و بوداییان تبت، هما یا همای به نماد سعادت، کامروایی و پادشاهی بدل شده است. باور عمومی این بود که افتادن سایه این پرنده بر سر هر شخص، خوشفرجامی او را نوید میدهد؛ از همین رو به آن «مرغ سعادت» نیز میگفتند.
آیا نشان هواپیمایی ملی ایران همان همای سعادت است؟
خیر. همزمان با تأسیس هواپیمایی ملی ایران در سال ۱۳۴۰ خورشیدی، نام اختصاری «هما» برای شرکت برگزیده شد. در طراحی نشان، الهام اصلی از تندیس شیردالِ تخت جمشید گرفته شد؛ موجودی اسطورهای با پیکر شیر، سرِ دال (گونهای کرکس) و گوشهایی شبیه اسب. کنار این نشان، نام اختصاری «هما» نیز قرار گرفت و همین همجواری سبب پیوند ذهنی نادرست با «همای سعادت» شد؛ در حالی که شیردال، بازنمایی همان پرنده افسانهایِ سعادت نیست.
همای سعادت؛ پرندهای اسطورهای با شباهتهایی به کرکس
در اساطیر کهن ایرانی، که بخش مهمی از میراث فرهنگی ما را میسازد، از پرندگانی چون همای سعادت یاد شده که نامش خود بر نیکبختی دلالت دارد. پرندگان اسطورهای دیگری همچون سیمرغ و کرشیپتر نیز مانند هما جایگاه ویژهای دارند. «دستی بر ایران» پیشنهاد میکند برای شناخت بهتر فرهنگ ایران باستان، سراغ اسطورهها بروید و درباره این مرغان افسانهای بیشتر بخوانید؛ ما نیز در سایت خود کوشیدهایم این دست موضوعات را پوشش دهیم.
سؤالهای رایج درباره همای سعادت
در ادامه به چند پرسش پرتکرار درباره موضوع این نوشته پاسخ میدهیم. اگر پرسشی دیگر دارید، در بخش دیدگاهها ثبت کنید تا پاسخ دهیم.
افسانه همای سعادت به چه روایتی اشاره دارد؟
در فرهنگ ایرانی، پرندهای اسطورهای با نام همای سعادت نماد بخت و کامیابی است. این روایت در شعرهای شاعران بزرگی چون فردوسی و حافظ آمده و با عنوان افسانه همای سعادت شناخته میشود.
آیا ویژگیهای نسخه افسانهای با گونه واقعی هما همخوان است؟
تا حدی بله؛ برخی توصیفها درباره اندازه و رنگآمیزی پرها با آنچه در گونه طبیعی دیده میشود همراستا است.
آیا در تخت جمشید اثری از همای سعادت هست؟
خیر؛ در تخت جمشید تندیس «شیردال» دیده میشود که با همای سعادت تفاوت دارد.
آیا نام هما در شاهنامه هم آمده است؟
بله؛ فردوسی در شاهنامه در بخش هفتم، «داستان پادشاهی همای چهرزاد» را نقل میکند و به این پرنده و پیوندش با سعادت اشاره دارد.
هما در ایران کجا زندگی میکند؟
زیستگاه هما ارتفاعات و نواحی کوهستانی ایران است؛ به ویژه ارتفاعات البرز مرکزی.
