هنر آینه کاری سنتی؛ تاریخچه، شیوه‌ها، کاربردها

یکی از هنرهای پیوندخورده با معماری ایرانی، آینه کاری است. در فرهنگ ما آب و آینه نشانه پاکی، روشنی و راستی شمرده می‌شوند و طبیعی است که ورود آینه به تزیین بناها از همین معنا تغذیه کند. با رسیدن نخستین آینه‌های نازک به ایران، استادان هنر، آینه را با گره‌چینی آمیختند. آینه کاری را می‌توان آخرین نوآوری بزرگ هنرمندان ایرانی در تزیینات داخلی و معماری دانست.

این هنر بیشتر در فضای درونی بناهای تاریخی مانند کوشک‌ها، خانه‌های قدیمی، بقاع متبرکه و اماکن مذهبی به کار رفته است. برای تاکید بر پاکی، قداست نور و ارزشمندی فضا، قطعات ریز آینه را کنار هم می‌نشانند تا محیطی درخشان، خیال‌انگیز و پرتلألؤ شکل بگیرد.

سرچشمه آینه و آغاز آینه کاری در ایران

از نخستین روزهای زیست انسان، میل به دیدن تصویر خویش وجود داشت؛ آب ساکن اولین آینه طبیعی بود. برای پیگیری ریشه‌های آینه باید به پیش از تاریخ ایران رفت؛ در دوران مس و سنگ، بشر توانست آینه‌های فلزی بسازد. آینه افزون بر کارکرد آرایشی، در آیین‌ها، جادو، و حتی درمان نیز به کار می‌رفت.

قدیمی‌ترین آینه ایران در محوطه باستانی تپه سیلک نزدیک کاشان کشف شده است؛ صفحه‌هایی گرد از مس با لبه‌ای اندکی برجسته و بی‌دسته که صیقلی می‌شدند تا بازتاب دهند. از حدود هزاره چهارم پیش از میلاد ساخت آینه در ایران رواج داشته و این صفحات مسی آنقدر پرداخت می‌شدند که خاصیت انعکاس بیابند.

با رواج مفرغ، آینه‌های مفرغی جای آینه‌های مسی را گرفتند. نمونه‌های متعددی از تپه حصار دامغان، شوش، خوروین فارس، املش، لرستان و نقاط دیگر به دست آمده است. آینه‌های برنزی معمولا صفحاتی نازک و گرد بودند که دو سوی آنها صیقل عالی داشت.

تا کنون آینه‌ای از روزگار هخامنشی یافت نشده است. در دوره ساسانی نیز آینه‌های فلزی کاربرد داشتند؛ از املش آینه‌ای کوچک و گرد کشف شده که هنوز صیقلی و شفاف مانده است.

ساخت آینه‌های نوین با گذشته تفاوت‌هایی دارد. در سده سیزدهم میلادی در ونیز آینه‌هایی با لایه سرب ساخته می‌شد، اما به دلیل سمی بودن، بعدها قلع و جیوه جایگزین شد. این آینه‌ها به بازارهای جهان و ایران راه یافتند. کم کم آینه کاری به عنصری خلاق در آرایه‌گری بناها بدل شد و شیوه‌ای تازه در زیباسازی عمارت‌های ایرانی پدید آورد.

آینه کاری ایرانی چیست

به چیدن و کنار هم نشاندن قطعات ریز و درشت آینه برای ساخت نقوش منظم و طرح‌های متنوع، آینه کاری می‌گویند. این هنر برای آرایش فضاهای داخلی به کار می‌رود و با بازتاب‌های پی‌درپی نور در قطعات بی‌شمار آینه، محیطی درخشان و پرتلألؤ می‌سازد.

آموزش اجرای آینه کاری سنتی

استادکار پیش از اجرا، طرح دلخواه را می‌کشد و سپس با روش‌هایی که در ادامه آمده، آن را روی سطح پیاده می‌کند و با ابزار ویژه به انجام می‌رساند.

ابزار و متریال مورد نیاز

ابزار آینه کاری ساده است، هرچند مهارت استاد نقش تعیین‌کننده دارد. ابزارهای رایج عبارتند از:

• آینه ساده نازک (ضخامت ۱ تا ۲ میلی‌متر)
• الماس برش نرم
• گونیا
• خط‌کش
• ملات یا خمیر چسباننده

گام های اجرا و روش کار

در ابتدا نقاش، معمار یا خود آینه‌کار، طرح را آماده می‌کند. در طرح‌های پیچیده، کاغذ سوزنی می‌شود و با گرده‌زنی نقش به سطح منتقل می‌گردد؛ سپس اجرای آینه کاری مطابق الگو آغاز می‌شود.

زیرکار دارای برجستگی و فرورفتگی‌های همخوان با طرح است. گچ‌بر زمینه را مطابق نقشه آماده می‌کند. آینه‌بر، قطعات را با الگوی مقوایی و بدون جدا شدن از هم برش می‌دهد و با ملات یا خمیر—ترکیبی از گچ و سریش—آنها را می‌چسباند.

قطعات آینه بر اساس طرح، با فشار دست روی گچ کشته نشسته و حجم‌ها شکل می‌گیرند. در پایان سطح پاک و براق می‌شود.

اگر قطعات آینه با فاصله نصب شوند، بندکشی لازم است. برای این کار، ملات پودر سنگ و سیمان سفید (گاه همراه پودر رنگی) روی درزها کشیده می‌شود تا شیارها پر شوند و پس از پاکسازی، درخشش آینه‌ها بازمی‌گردد.

در گذشته برای ملات از گچ نرم به همراه سریش یا شیره خرما استفاده می‌شد؛ امروز ترکیب گچ و چسب سفید رایج‌تر است.

سبک ها و نقوش در آینه کاری

معماری ایرانی عمیقا به هندسه تکیه دارد. مشهورترین نقوش در آینه کاری «گره»ها هستند که از نظر تنوع، شکل و کاربرد در هنرهای ایرانی بی‌بدیل‌اند.

طرح‌های دیگری مانند قاب‌بندی‌های گوناگون شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمی، مقرنس، نیم‌گره‌های گود موسوم به «کاسه» یا ترکیبی از اینها نیز متداول بوده و بر سطح‌های صاف اجرا می‌شده است. شکل‌های جامی نیز در گذشته و امروز کاربرد دارند.

علاوه بر چیدمان قطعات آینه در قالب گره و نقوش گیاهی، دو دسته تکنیک کلی دیده می‌شود:

آینه کاری با الگوهای هندسی

• روش برجسته هندسی
• روش تخت هندسی
• روش یاقوتی هندسی
• روش گچ و آینه هندسی

در این شیوه، آینه‌ها به مثلث، لوزی، مربع و… بریده و مانند الماس‌تراش به کار می‌روند. سقف تالار آینه کاخ گلستان نمونه شاخصی از این سبک است. گاهی آینه‌های یکپارچه سقف را با قطعات شیشه به صورت گره‌بندی تقسیم می‌کردند و داخل فرم‌ها با رنگ سفید نقش می‌زدند.

زیباترین نمونه‌های این دسته در کاخ جونقون بختیاری دیده می‌شود.

آینه کاری با طرح های غیرهندسی

• شیوه کپ‌بری
• شیوه تخت
• شیوه یاقوتی

ترکیب گچ با آینه

این روش نخستین تکنیک بومی آینه کاری است که رنگ و بوی ایرانی دارد. استفاده از بندهای اسلیمی و ختایی گچ‌بری شده روی آینه، شاخصه تمایز آینه کاری ایرانی از اروپایی است.

از نخستین نمونه‌ها می‌توان به مقرنس‌های ایوان آینه کاخ چهلستون اصفهان اشاره کرد. نوع دیگری نیز با نوارهای گچ‌بری میان قطعات آینه اجرا می‌شود که جلوه‌ای شبیه گچ روی آینه دارد.

آینه روی آینه (کار روی درز)

در این روش، حاشیه یا قاب به نقش‌های رومی مزین است و در میانه، گل و بوته روی گچ با تکنیک آینه روی آینه کار می‌شود؛ سایر بخش‌ها به صورت همسطح از گچ و آینه شکل می‌گیرند.

آینه کاری یاقوتی

در سال‌های اخیر، آینه کاری با شیشه‌های رنگی رواج یافته است؛ طرح‌ها بیشتر شامل گل و بوته، ترنج و نیم ترنج‌اند. برخلاف سنت هندسی و گوشه‌دار، امروزه برش‌ها منحنی، گرد یا بادامی نیز هستند. این ترکیبِ آینه و شیشه رنگی را «آینه کاری یاقوتی» می‌نامند.

گاه قطعات آینه روی شیشه چسبانده می‌شود. از نمونه‌های شاخص می‌توان به مرمت بخش‌هایی از کاخ مرمر و تزیینات هتل شاه‌عباس اصفهان اشاره کرد.

آینه کاری مقرنس

این شیوه که عمدتا بر سطوح صاف و به ویژه در اماکن مذهبی اجرا می‌شود، از شکل‌های جامی نیز بهره می‌گیرد؛ از نیمکره‌های کور یا کاو مشهور به «کاسه جام» یا «گلجام» تا مقرنس‌های پوشیده از آینه که در سقف نیم‌گنبدی ایوان‌ها، زیرگنبدها، سه‌کنج‌ها و کاربندی‌ها دیده می‌شوند.

یکی از بهترین نمونه‌ها، آینه کاری حرم حضرت معصومه در قم است. تلفیق آینه کاری با نقاشی روی چوب نیز سابقه دارد؛ در سقف تالار بزرگ عمارت نارنجستان شیراز می‌توان این آمیزه را مشاهده کرد.

کُپ بری

در کپ بری از آینه‌های محدب (کوژ) استفاده می‌شود. احتمالا قدمت ساخت این آینه‌ها از آینه‌های قلع‌جیوه بیشتر است؛ نمونه‌هایی از آینه‌های سربی شکسته نیز یافت شده. ابتدا طرح متناسب با فرم آینه‌های محدب آماده و روی دیوار گرده می‌شود.

مراحل اجرای کپ بری

بر پایه طرح، آینه‌ها با گچ و سریش به دیوار چسبانده می‌شوند. سپس کل سطح دوباره با گچ پوشیده و طرح دقیقاً روی همان نقش اولیه گرده می‌شود. پیرامون نقوشِ دارای آینه با ابزار تا سطح آینه برداشته می‌شود و در پایان روی گچ باقی‌مانده نقاشی یا طلاکاری می‌نشینند. از زیباترین کپ بری‌ها، نقش سروهای تالارهایی در کاخ هشت‌بهشت است که از دوره صفوی برجا مانده.

کاربردهای آینه کاری در معماری

آینه کاری سنتی در سردرها، کتیبه‌ها، در و پنجره و طاق‌ها رواج داشته است.

گاهی قاب‌های سقف تنها از آینه‌های مستطیل تشکیل می‌شد؛ بازتاب دیوارهای آینه‌کاری‌شده، اشیای تالار، نقش قالی‌ها و شیشه‌های رنگی ارسی‌ها در آنها منظره‌ای دلپذیر می‌ساخت.

برخی سقف‌ها با آینه‌های یکپارچه پوشش می‌یافت و پشت بعضی از آنها با نقوش دست‌ساز مانند اسلیمی، گل و مرغ، گل و بوته یا تصویر افراد نقاشی می‌شد. شمسه، ترنج و قطارسازی نیز متداول بودند و بر سطوح صاف پدید می‌آمدند.

در گذشته و امروز، فرم‌های حجمی نیز رایج بوده‌اند، مانند:

• نیم‌گره‌های گود معروف به «کاسه»؛
• مقرنس‌های پوشیده از آینه کاری ایرانی؛
• سقف‌های نیم‌گنبدی ایوان‌ها؛
• سه‌کنج‌های زیرگنبد؛
• کاربندی‌ها.

آینه کاری در باغ ها و عمارت ها

در کوشک‌های باغ‌های ایرانی مانند دلگشا، نارنجستان و عفیف‌آباد، آینه کاری فراگیر است. همانند خانه‌های ایرانی، طرح‌های گل و گلدان با اندکی نقوش اسلیمی غالب‌اند. ترکیب آینه با تزیینات چوبی و نقاشی، جلوه ویژه‌ای به بنا می‌دهد و در سقف‌ها غالبا شیوه آینه روی آینه دیده می‌شود.

آینه کاری در اماکن مقدس

در بناهای مذهبی، تکنیک آینه روی آینه و آینه کاری روی درز بسیار به کار رفته است. رنگ غالب نقره‌ای است و لاجورد به صورت لکه‌ای یا در قاب‌بندی‌ها دیده می‌شود.

روی دیوارها معمولا با برجستگی کم و نقوش گره و اسلیمی کار می‌کردند؛ در سقف‌ها برجستگی بیشتر است و شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمی، مقرنس و نیم‌کره‌های گود رواج داشت. قرنیزها نیز گاه تخت و گاه مقرنس آینه کاری می‌شدند.

چرا دیوار اماکن مذهبی آینه کاری می شود؟

در معماری پس از اسلام، آینه کاری با بازی نور، حضوری قدسی را تداعی می‌کند. کل منسجمِ حاصل از کنار هم قرار گرفتن اجزای ریز آینه، نمادی از وحدت الهی است. تماشای تصویر شکسته خود در این فضاها نیز به فروتنی می‌انجامد و منیت را فرو می‌شکند.

به بیان دیگر، آینه در معماری ایران یادآور ذات یکتا، وحدت آفرینش و راهنمایی به سوی مقصد است و مهم‌تر از آن، جلوه‌گاه نور. آینه نور را چند برابر بازمی‌تاباند.

شایان توجه است که آینه کاری در نیایشگاه‌های ادیان دیگر و کلیساها نیز جلوه‌هایی درخشان دارد و منحصر به معماری اسلامی نیست.

آینه کاری در خانه

در بناهای مسکونی، آینه کاری بیشتر به گل و گلدان، نقوش اسلیمی و آینه روی گچ محدود می‌شد. در دوره قاجار برخی خانه‌ها تالار آینه داشتند که در آن آینه روی آینه به طور گسترده اجرا می‌شد. روی دیوارها برجستگی کمتر و طرح‌های گل و گلدان رایج بود؛ در سقف‌ها برجستگی بیشتر و ترکیب با نقاشی و تزیینات چوبی دیده می‌شد.

آینه کاری معاصر

امروز نیز طراحان داخلی برای خلق فضاهایی چشمگیر از آینه بهره می‌برند. این رویکرد با عنوان آینه کاری مدرن شناخته می‌شود و مدل‌ها و طرح‌های متنوعی دارد؛ علاوه بر خانه‌ها، در هتل‌ها و تالارها نیز کاربرد گسترده‌ای دارد.

مروری بر تاریخ آینه کاری ایرانی

درباره آغاز دقیق آینه کاری در ایران سند قطعی اندکی در دست است. استفاده از قطعات آینه ریشه‌ای اقتصادی نیز داشته: بخشی از آینه‌هایی که از سده شانزدهم میلادی، عمدتا از ونیز، به ایران می‌رسید در مسیر می‌شکست؛ استادکاران ایرانی با ابتکاری خلاق از این خرده‌ها در تزیین بنا بهره گرفتند و از همینجا آینه کاری جان گرفت.

با گذر زمان، آینه‌کاران به سمت قطعات کوچک‌تر رفتند و آثار ظریف‌تری آفریدند. برای این کار جام‌های نازک آینه از آلمان وارد می‌شد که برش آنها آسان‌تر بود و روش‌های تازه‌ای را ممکن کرد.

مدارک تاریخی نشان می‌دهد نخستین بار در قزوین—پایتخت شاه طهماسب اول—بناها با آینه آراسته شدند؛ در دیوانخانه‌ای که ساختش بین ۱۵۴۴ تا ۱۵۷۷ میلادی پایان یافت. پس از انتقال پایتخت به اصفهان، آینه کاری در کاخ‌های جدید مانند کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت. شاردن، سفرنامه‌نویس دوره صفوی، شمار این بناها را بیش از ۱۳۷ ذکر کرده است.

از میان آنها می‌توان کاخ «آینه‌خانه» را نام برد که به سبب کاربرد فراوان آینه چنین شهرت یافته است. در کاخ چهلستون (دوره شاه عباس دوم) نیز بهره‌گیری از آینه بسیار گسترده است؛ علاوه بر آینه‌های قدی، از شیشه‌های لوزی رنگی و قطعات ریز آینه برای تزیین سقف و بدنه ایوان و تالار استفاده شده و حتی ستون‌های ایوان نیز با آینه و شیشه رنگی پوشیده شده بود.

در دوره قاجار و به ویژه زمان ناصرالدین‌شاه، آینه کاری رونق بیشتری یافت و در بناهای حکومتی و مذهبی به یکی از تزیینات مهم وابسته به معماری بدل شد.

نخستین تالار آینه در ایران

«کاخ تچر» یا کاخ زمستانی در تخت‌جمشید، بخش‌هایی سالم مانند درگاه‌ها، تاقچه‌ها و دیوارها دارد. سنگ‌های به‌غایت صیقلی این کاخ—به‌ویژه سطح داخلی پنجره‌های مرکزی—چنان صاف بوده‌اند که چهره را بازمی‌تابانده‌اند؛ از همین رو آن را «تالار آینه» نامیده‌اند و می‌توان آن را نخستین تالار آینه ایران دانست.

شهرهای شاخص در آینه کاری

شهرهای گوناگون ایران میزبان رشد آینه کاری بوده‌اند؛ در این میان شیراز، اصفهان، تهران و قزوین شهرت بیشتری دارند. ذوق، سلیقه و دقت هنرمندان ایرانی از گذشته تا امروز، آثار چشمگیری پدید آورده است.

«دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند هنگام دیدار از بناهای تاریخی، به هنرهای تزیینی به کار رفته—به‌ویژه آینه کاری—دقت کنید تا تنوع و ظرافت آنها را از نزدیک ببینید.

سوالات پرتکرار

اگر پاسخ پرسش خود را نیافتید، در بخش دیدگاه‌های همین مطلب بنویسید؛ در اولین فرصت پاسخ می‌دهیم.

آینه کاری چیست؟

چینش قطعات کوچک و بزرگ آینه برای ساخت نقوش منظم و متنوع است که فضای داخلی را با انعکاس‌های پیاپی نور، درخشان و پرتلألؤ می‌کند.

چرا در اماکن مذهبی از آینه تخت استفاده می‌شود؟

آینه تخت، تصویر را در اندازه و شکل واقعی بازمی‌تاباند؛ بنابراین برای آینه کاری اماکن مذهبی مناسب است. آینه‌های محدب یا مقعر زمانی به کار می‌آیند که تاکید بر زیبایی فرم باشد نه بازتاب طبیعی نور و تصویر.

انواع آینه کاری کدام‌اند؟

• آینه روی آینه

• کپ‌بری

• گچ روی آینه

• یاقوتی

• کار روی درز آینه