در روزگار بسیار کهن، سکهزنی امری همگانی نبود و از عهد هخامنشیان به بعد در سرزمین ما رسمیت یافت. از همان آغاز، مسکوکات بیش از آنکه تنها ابزار مبادله باشند، کارکردی تبلیغی برای اقتدار سیاسی و دینی داشتند و به همین سبب روایت یکپارچهای از همه مراحل ضرب سکه در دسترس نیست. با این همه، دولتهای محلی و مرکزی پس از درک کارایی واقعی پول، آن را بهعنوان وسیله خرید و فروش به کار گرفتند و رفتهرفته شبکه مبادلات شکل منسجمتری یافت.
نمایش
گالری تصویر سکههای کهن ایران
در این بخش نمونهای از مسکوکات کهن هخامنشی را میبینید. اگر به دیدن تصاویر بیشتری از دورههای گوناگون علاقه دارید، به گالری عکس سکههای قدیمی سر بزنید.
نخستین سکه ایران چه زمانی پدید آمد؟
بر پایه یافتهها، کهنترین سکههای ایرانی به حدود ۵۱۴ پیش از میلاد بازمیگردند. این مسکوکات «دَریک» نام داشتند و از زر ساخته میشدند. گرچه فرمان رسمی ضرب دریک به داریوش بزرگ نسبت داده میشود، شواهدی هست که نشان میدهد پیش از آن نیز سکهزنی در ایران شناخته شده بود. به هر حال، حق ضرب سکه طلا در انحصار شاه بود و دیگران از آن بیبهره بودند.
هیچ ساتراپ یا فرماندار محلی بدون اجازه شاهنشاه—از داریوش و جانشینانش—اجازه ضرب سکه نداشت. حتی پس از کسب مجوز، اختیار ایشان تنها به سکه نقره محدود میشد و برای این کار، پروانهای رسمی از دربار دریافت میکردند.
تعریف و فرایند ضرب سکه
به فرایند تولید مسکوک با ابزارهای ویژه «ضرب سکه» گفته میشود. در گذشته، برای سادگی و سرعت، چکش ابزار اصلی کار بود. ابتدا فلزی سخت—اغلب فولاد—برای قالبها برگزیده و پس از تعیین عیار، فلز گداخته میشد. سپس با بریدن و تنظیم قطر و وزن، قرصهای فلزی را با ضربههای پیاپی به فرم دلخواه درمیآوردند.
پس از آن، نگارهای معکوس بر پشت قالب حک میکردند و با قرار دادن قرص فلز بر سندان و وارد کردن ضربه، نقش رو و پشت سکه بهطور هماهنگ پدیدار میشد.
تاریخچه ضرب سکه های ایرانی
سیر تحول سکهزنی در ایران، پیش و پس از اسلام، بهاختصار چنین است:
مسکوکات ایران پیش از اسلام
در دوران پیش از اسلام، هر سلسله الگوها و استانداردهای خاص خود را بر سکهها اعمال کرده است:
ضرابخانههای هخامنشی
بهطور کلی، سکههای هخامنشی دو دسته بودند: «مسکوک شاه بزرگ» و «سکههای شاهان تابع و ساتراپها». قلمرو ایران آن روزگار از مصر تا هند گسترده بود و بخشهایی از یونان زیر فرمان هخامنشیان قرار داشت. ویژگیهای شاخص این دوره:
- سکههای شاه بزرگ
پس از فتح ساردیس بهدست کوروش بزرگ، ضرابخانه آن شهر برای ضرب نخستین مسکوکات به کار گرفته شد. روی سکهها نقش شیر و گاو و پشت آنها دو مربع فرورفته دیده میشد. در عهد داریوش یکم، سکههای زرینِ «دَریک» و سیمینِ «سیگلوی» با نقش «کماندار پارسی» ضرب شد. پشت سکهها فرورفتگیهای نامنظم مربعگونه داشت.
وزن دریکها و سیگلویهای دورههای متأخر اندکی سبکتر شد تا جابهجایی در سرزمین پهناور ایران آسان گردد و این امر رونق مبادلات را در پی داشت. در اواخر دوران، گونههای «دو دریکی» و «نیم دریکی» نیز پدید آمد.
- سکههای شاهان تابع و ساتراپها
برخی فرمانروایان تابع—اغلب در شهرهای یونانی—و نیز ساتراپها سکههای محلی ضرب میکردند. این مسکوکات عموماً نقرهای بود و حق ضرب طلا در اختیار حکومت مرکزی باقی میماند.
- تصاویر سکههای هخامنشی
در ادامه یک نمونه از سکههای این دوران را میبینید. برای مشاهده مجموعههای دیگر به گالری مراجعه کنید.
سکهزنی در عصر سلوکی
پس از هخامنشیان، سلوکیان قدرت را در دست گرفتند. در این دوره سکههای زر و سیم با نامهای استاتر، چهاردرهم و درهم، و نیز قطعات برنزی ضرب میشد. با لشکرکشی اسکندر به غرب آسیا (۳۳۳ پ.م.) سامان اداری و اقتصادی دگرگون شد و نظام پولی سهواحدی در پهنه شرقی و غربی امپراتوری او استقرار یافت.
مسکوکات دوره اشکانیان
اشکانیان، با تأثیر از الگوهای یونانی، سکههای نقره ۴٫۲۵ گرمی «دراخما» و «تترادراخما» ضرب کردند که با استاندارد آتن همخوان بود. علاوه بر سیمین، سکههای مسین نیز متداول شد. در بسیاری از ادوار، طرحی پایه برای سکهها برگزیده و بعدها تغییراتی بر آن اعمال میگردید.
برای نمونه، پشت دراخمای اشکانیان تصویر اشک یکم—بنیانگذار سلسله—بهصورت نشسته با کمانی در دست دیده میشود؛ الگویی که یادآور نقش آپولون نشسته بر سنگ کروی معبد دلفی در سکههای سلوکی است.
با توجه به تولید سکههای اشکانی در سلوکیه، ترکیبی از عناصر سلوکی و هخامنشی بر آنها نقش بسته است. امروز این مسکوکات منبعی معتبر برای شناخت جامعه، سیاست و هنر اشکانیان به شمار میروند.
به نظر میرسد اشکانیان در آغاز تجربه ضرب سکه فراوانی نداشتند؛ ازاینرو کار را به ضرابخانههای سلوکیِ فعال در سرزمینهای یونانی یا دیگر مناطق میسپردند و عناوین یونانی بر بسیاری از سکهها نقش میبست.
اهمیت دیگر این دوره، درج نام و نشان ضرابخانه بر سکههاست؛ ابتکاری که اکنون پژوهش در اقتصاد، جغرافیا و سیاست اشکانی را آسانتر کرده است.
فهرست مسکوکات اشکانی به ترتیب پادشاهی
هر پادشاه اشکانی سکههایی با شمایل و کتیبه ویژه خود دارد. در زیر، شرحی فشرده از نقشها و نمادهای بهجامانده—بر اساس نمونههای موجود در موزهها—آمده است؛ بدیهی است اطلاعات همه پادشاهان کامل نیست:
| ارشک یکم | مسکوکات نقره و برنز با چهره بیریش و سبیلدار ارشک بهسمت راست، همخوان با سبک سلوکی؛ پشت سکه، کمانداری نشسته رو به چپ دیده میشود. |
| گودرز یکم | نیمرخ رو به چپ با ریش، دیهیم و تیاری ستارهنشان بر سر و گردنبند مارپیچ؛ پشت سکه، ارشک کماندار با کلاه ساتراپی و نوشتههای یونانی پیرامون. |
| مهرداد سوم | نمای تمامرخ پادشاه بر روی سکه؛ تأکید بر شکوه شهریاری. |
| ارد اول | الهه نیکه با حلقه شهریاری بر بالای سر شاه؛ نمادی از پیروزی و مشروعیت. |
| سکههای اُرُد دوم | نیمرخ رو به چپ با ریش، دیهیم و گردنبند مارپیچ؛ ماه در پشت سر و ستاره در برابر چهره؛ پشت سکه ارشک کماندار نشسته و کتیبه یونانی با مضمون افتخارات. |
| پاکور اول | الهه نیکه حلقه شهریاری را بر فراز سر شاه نگاه میدارد؛ تکرار نماد پیروزی. |
| فرهاد چهارم | نیمرخ رو به چپ با ریش بلند نوکتیز، دیهیم و گردنبند مارپیچ با نقش شیر دال؛ ماه و ستاره پیرامون؛ پشت سکه ارشک کماندار با کتیبه یونانی. |
| فرهاد پنجم | چهره فرمانروا بر رو و تصویر ملکه موزا بر پشت سکه؛ اشاره به همپایگی سیاسی. |
| ونون دوم | نمای تمامرخ شهریار؛ پشت سکه جایگزینی الهه نیکه بهجای ارشک. |
| بلاش یکم | نیمرخ رو به چپ با ریش بلند مستطیلی، دیهیم و گردنبند مارپیچ؛ پشت سکه ارشک کماندار نشسته بر تخت. |
| وَردان دوم | نیمرخ رو به چپ با ریش بلند نوکتیز و دیهیم؛ پشت سکه نقش ارشک کماندار. |
| اردوان سوم | نیمرخ با ریش بلند مستطیلی و دیهیم؛ پشت سکه ارشک کماندار رو به راست. |
| بلاش سوم | نیمرخ رو به چپ با ریش نوکتیز؛ پشت سکه ارشک کماندار رو به راست. |
| بلاش چهارم | چهره تمامرخ شاه بر رو؛ تأکید بر اقتدار پادشاهی. |
| خسرو دوم | نیمرخ رو به چپ با ریش بلند، دیهیم و تیاری؛ گردنبند مخطط؛ پشت سکه ارشک کماندار. |
سکههای ساسانی
دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ م.) صفحهای مستقل در تاریخ سکهزنی است. اگرچه سنت سکهزنی وامدار جهان هلنی بود، ساسانیان راه خود را رفتند: سکههای نازک و تخت با طرحی اصیل ایرانی ضرب شد.
این مسکوکات بعدها بهعنوان نمونههای رایج و حتی تزیینی در قلمروهای عربی، بیزانس و اروپا الهامبخش بودند. نیمرخ پادشاه—رو به چپ—با ویژگیهای چهرهشناختی واضح و نام او به پهلوی بر روی سکه نقش میبست. پشت سکه، نمادهای دینی بهویژه آتشدان با شعله و گاه دو نگهبان آتش دیده میشود.
انواع سکههای ساسانی
ساسانیان و رومیان در اواخر دوران باستان، دو قطب اصلی ضرب پول بودند. پادشاهان ساسانی با جایگزینی نام خود بهجای فرمانروایان پیشین، سکههای طلا، نقره، برنز و آلیاژهای قلع و سرب ضرب کردند؛ زرینها «دینار» و سیمینها «درهم» نام گرفت.
اردشیر بابکان، نخستین شاه ساسانی، پس از براندازی اشکانیان برای نمایش قدرت و رقابت با رومیان، ضرب دینار طلا را آغاز کرد؛ در حالیکه اشکانیان طی چهار قرن عمدتاً سکه نقره میزدند.
روی همه سکهها نیمرخ راست پادشاه با تاج ویژه او دیده میشود؛ بهرام دوم نمونههایی بدیع با ترکیب تصویر شاهنشاه، جانشین یا ترکیب سهگانه «شاهنشاه، بانوی بانوان و ولیعهد» عرضه کرد.
در آغاز دوره، پشت سکهها آتشدان و در دو سوی آن تصویر شاه و ملکه یا شاه و ولیعهد یا مهر و آناهیتا دیده میشود؛ از میانه دوره به بعد، دو موبد در طرفین آتشدان جای میگیرند.
ضرابخانههای ساسانی
ضرابخانهها عموماً در شهرهای مهم نظامی و بازرگانی برپا میشدند؛ برخی ماهیت موقت برای پرداخت مواجب سپاه داشتند. تاکنون حدود صد نشان ضرابخانه شناسایی شده که تنها بیستتای آنها در عمل فعال بودهاند.
نظارت مالی بر کار ضرابخانهها با مقام «واستریوشان سالار» بود. در آغاز تنها یک یا دو ضرابخانه فعال بود و سپس در تیسفون توسعه یافت؛ نقشی که اهمیت پایتخت را نشان میدهد.
گسترش سکهزنی سراسری از زمان بهرام دوم شدت گرفت. ضرابخانههای موقت نیز گاه با سرسکه ارسالی از مرکز فعالیت میکردند و پس از تأیید نقش، تعطیل میشدند. در زمان شاپور دوم ضرابخانههای صحراییِ دوران جنگ پدید آمد—نمونهای از آن در حوزه افغانستان کنونی. بهرام پنجم درج نام سکهخانه بر پشت سکهها را الزامی کرد و ظرفیت نشر استاندارد شد؛ سپس بهجای علامت نشر، سال پادشاهی حک شد.
از ویژگیهای ممتاز سکههای ساسانی، ذکر نام شهر ضرب است؛ بعدها در دوره بهرام چهارم، خود نام ضرابخانه نیز افزوده شد و امروز شناسایی نقشه ضرابخانهها را ممکن کرده است.
بهدلیل کمبود جا، علائم اختصاری برای نام ضرابخانهها بهکار میرفت و گاه تعیین دقیق شهر دشوار است؛ بسیاری از آن شهرها امروز از میان رفتهاند.
- از جمله شهرهایی که نامشان بر پشت سکهها آمده: آذربایجان، آمل، ابرشهر، اران، اردشیرخوره، استخر، ارمنستان، ایران، بلخ، بیشاپور…
سکهها در ایران پس از اسلام؛ از نمونههای نخستین
مسکوکات دوره خسرو دوم و یزدگرد سوم تا مدتها پس از ورود اعراب در گردش بود. بهویژه نمونههای خسرو دوم، با اندک دگرگونی، تا پایان سده هفتم میلادی به الگوی سکههای نقره بدل شد.
در دهههای نخست پس از اسلام، سکههای موسوم به «عرب-ساسانی» (حدود ۶۵۰ تا ۷۰۰ م.) همچنان ضرب و مصرف میشد. نام و لقب حاکمان عرب جای پادشاهان ایرانی را گرفت و واژگان مذهبی عربی به کتیبهها افزوده شد. تاریخها گاه بر اساس دو تقویم میآمد:
- تقویم قمری: از تاریخ تاجگذاری یزدگرد سوم محاسبه میشد؛
- تقویمهای یزدگردی: از سال درگذشت یزدگرد سوم آغاز میگردید.
حدود یک سده پس از فتح، دولتهای مسلمان تجربههای متنوعی در طرح و کتیبه آزمودند؛ از جمله:
- پیکره خلیفه با شمشیر در غلاف؛
- کتیبههای شهادتین؛
- نقش خلیفه ایستاده در حالت نیایش.
میان سالهای ۶۹۶ تا ۶۹۹ م. عبدالملک بن مروان اصلاحی بنیادین رقم زد: حذف تصاویر انسانی و حیوانی، پرهیز از تجمل و جایگزینی کتیبههای دینی؛ تنها تاریخ و محل ضرب باقی میماند. واحدهای عربی برای دینارهای زر و دراخماهای سیم رواج یافت و زبان عربی زبان غالب کتیبهها شد.
در سده سوم هجری، دینارهای طلا در ایران، عراق و مصر با ذکر محل ضرب انتشار یافت که بازتاب انحصار حاکمان و پاسخ به نیاز اقتصاد رو به رشد بود. نام خلفا نیز کمکم بر سکهها آمد و با تجزیه قدرت سیاسی، مراکز متعدد ضرب شکل گرفت؛ با این همه، جهان اسلام به واحد پول معتبر مشترکی دست یافت.
در ایران، طاهریان، صفاریان، سامانیان و دیگر سلسلهها سکهزنی را پی گرفتند و مسکوکاتشان در تجارت با اروپای شمالی نیز به کار رفت. عناوین افتخارآمیز فراوان بر سکهها نقش بست؛ تا آنجا که آلبویه سه یا چهار لقب را همزمان حک میکرد و حتی عنوان هخامنشی «شاه شاهان» روی سکههای دیلمیان دیده شد.
سلجوقیان برای مدتی سکههای طلایی بسیار ظریف و مزین ضرب کردند؛ اما بعدها دقت، یکنواختی و حتی اعتبار سکهها افت کرد، تا جاییکه در ۱۳۰ سال پس از مرگ سنجر (۱۱۵۶ م.) حتی در ضرابخانههای پرکار اصفهان یا ری، سکهای ضرب نشد.
پس از یورش مغول، سکههای نقره تصویردار و بیتصویر هر دو ضرب شد و کنار عربی، زبان و خط مغولی نیز روی مسکوکات نشست.
در روزگار تیموری و پس از آن، تاریخها با عدد نوشته شد نه حروف.
دوران صفوی، بازگشتِ کیفیت، هنر، خوانایی و مهمتر از همه «فارسی» بر سکههاست. اشرفیِ زر و عباسیِ سیم مطابق واحد «دوکا» ضرب میشد و در ونیز نیز در دادوستد به کار میرفت. سپس نادرشاه افشار دستور ضرب مُهرِ زر و روپیه سیم بر پایه نظام پولی هند را داد.
سکههای نخست قاجار بیتصویر بودند؛ اما بعدها نگارهها افزوده شد. در عهد محمدشاه، نماد شیر و خورشید—نشان ملی—برای نخستینبار بر مسکوکات این دوره نقش بست.
در سال ۱۹۲۶ میلادی، نیمرخ رضاشاه با کلاه پهلوی بر سکههای زر نقش بست. در دوران پهلوی، این الگو با نوشتههایی در ستایش نخستین روزگار ضرب سکه در امپراتوری پارس همراه میشد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی، ارزش اسمی سکهها با اعداد نشان داده شد و واحد پول «ریال» بر آنها درج گردید.
آغاز ضرب سکههای اسلامی
در سال ۶۹۳ میلادی، نخستین سکههای اسلامی در دمشق ضرب شد. این اقدام به فرمان عبدالملک مروان انجام گرفت و رفتهرفته در سرزمینهای اسلامی رایج شد.
زمینه این تحول، مناقشه عبدالملک با بیزانس بود؛ آن زمان سکههای بیزانسی در دیار اسلام رواج داشت. پس از ضرب سکههای اسلامی، ورود مسکوکات بیزانسی ممنوع شد؛ بهویژه بهسبب تهدید بیزانس مبنی بر ضرب سکههایی با نام پیامبری زرتشتی و رواج آنها در بلاد اسلامی.
نشان شیر و خورشید بر مسکوکات سلجوقی
نخستین سکه با نقش شیر و خورشید در عهد کیخسرو دوم سلجوقی ضرب شد. علل طرح این نشان چنین برشمرده شده است:
- رواج دانش ستارهشناسی در عصر سلجوقی؛
- نفوذ سنتهای سامی؛
- پایداری آیینهای ایرانی؛
- تأثیر سنتهای اسلامی، تُرکی و مغولی بر فرهنگ عصر.
گونههای سکه در ایران
بهاجمال، انواع شاخص مسکوکات ایران در دورههای مختلف چنیناند:
- سکههای هخامنشی موسوم به «دَریک» با نگاره کماندار پارسی؛
- مسکوکات ساسانی با نام «دینار» و تصویر نیمرخ پادشاهان و نمادهای دینی-فرهنگی؛
- سکههای زرین دوره اسلامی با نام «درهم» یا «دینار» (بنا به دوره و منطقه) با کتیبههای دینی و تاریخ ضرب.
فلز و آلیاژ سکههای ایرانی
در گذشته، طلا، نقره و مس مهمترین فلزاتِ بهکاررفته در مسکوکات ایران بودند. چند نمونه شناختهشده:
نمونه نقرهای شاپور دوم
سکههای شاپور دوم نیمرخ او را با تاج کنگرهدار، گوی بر فراز تاج، موی مجعد، گوشواره و گردنبند مروارید نشان میدهد؛ پشت سکه دو نگهبان با شمشیر و آتشدان با شعله و نقش اهورامزدا دیده میشود.
مسکوکات زرین سلوکی
سکههای «نیرماک» سلوکی و سلوکی-یونانی از جمله نمونههای زرین این دورهاند؛ در کنار آنها، مسکوکات سیم و برنز نیز ضرب میشد.
دینارهای طلای اردشیر بابکان
در حالی که اشکانیان طی چهار قرن عمدتاً سکه نقره ضرب میکردند، اردشیر بابکان پس از استقرار دولت ساسانی برای رقابت با رومیان، ضرب دینار زر را آغاز کرد؛ وزن این دینارها همسنگ نمونههای رومی بود.
دینارهای طلای اسلامی
خلفای اموی و عباسی و جانشینانشان دینار طلا ضرب کردند؛ وزن متعارف هر دینار حدود ۴٫۲۵ گرم (نزدیک به یک مثقال) بود.
خوانش تاریخ با سکههای ایرانی
از هخامنشی تا ساسانی، ایرانیان پیوسته به ضرب سکه پرداختهاند. بازدید از موزهها و دنبالکردن سرگذشت این مسکوکات—از چرایی ضرب تا رخدادهای همزمان—روشنکننده فراز و فرودهای اقتصاد و سیاست ایران است. «دستی بر ایران» پیشنهاد میکند تاریخ کشور را از روزنه سکهها نیز بخوانید.
سؤالات پرتکرار درباره سکهزنی ایران
لطفاً پرسشهای زیر را مرور کنید و اگر سؤال دیگری دارید، در بخش دیدگاهها بنویسید تا پاسخ دهیم.
نخستین سکه ایرانی چه زمانی ساخته شد؟
به فرمان داریوش یکم، در سال ۵۱۴ پیش از میلاد سکه زرین «دَریک» ضرب شد.
ضرب سکه برای نخستینبار در کدام تمدن رخ داد؟
تمدن لیدی در فلات آناتولی حدود ۶۳۰ پیش از میلاد آغازگر ضرب سکه بود.
سکههای هخامنشی و ساسانی به چه نامهایی شناخته میشدند؟
مسکوکات هخامنشی «دَریک» و سکههای ساسانی «دینار» نام داشتند.
