پته دوزی از شاخه های چشم نواز رودوزی های ایرانی است که در قیاس با برخی صنایع دستی دیگر، سابقه کوتاه تری دارد. کهن ترین نمونه شناخته شده آن به سده ۱۳ خورشیدی بازمی گردد. آن اثر با نخ ابریشم به شیوه سوزن دوزی روی پارچه اجرا شده و حاشیه اش را با نقش های بته جقه، قهر و آشتی و طرح های مشابه آراسته اند. امروز نیز پته دوزی یکی از هنرهای شاخص استان کرمان به شمار می آید.
نمایش
پته دوزی دقیقا چیست؟
پته دوزی یکی از رودوزی های اصیل ایرانی است که با نخ های پشمی یا ابریشمی روی پارچه های ضخیم و پشمی اجرا می شود. واژه «پت» به معنی پشم و کرک است و به همین دلیل این هنر را گاه فطه دوزی یا سلسله دوزی نیز می نامند. بیشتر هنرمندان این رشته بانوان هستند که با سوزن و نخ های رنگین، نقش های ذهنی خود را بر زمینه پارچه می نشانند.
ریشه و خاستگاه پته دوزی کجاست؟
از گذشته های دور، کرمان و شهرهای پیرامون آن مرکز رونق این هنر بوده اند. نامدارترین استادان پته از این دیار برخاسته اند و هنوز هم طرح های اصیل توسط هنرمندان کرمان، رفسنجان، زرند، سیرجان و دیگر شهرها دوخته می شود.
پته دوزی چه تفاوتی با گلدوزی دارد؟
با وجود شباهت های ظاهری، چند تفاوت بنیادین میان این دو هنر دیده می شود:
- انتخاب رنگ در هر دو هنر: در پته دوزی، رنگ های غالب معمولا تیره تر و محدودترند. با توجه به شیوه دوخت و خلوت تر بودن طرح ها، استفاده از رنگ های تیره جلوه بیشتری به کار می دهد.
- ریتم و تراکم نقش: نقوش پته عموما خلوت تر و کمتر هندسی اند؛ در گلدوزی، هم رنگ ها و هم موتیف ها تنوع و آزادی بیشتری دارند.
- سطح تنوع پارچه و دوخت: پته دوزی اصیل بر پارچه های پشمی یا ضخیم و بدون گره، با دوخت هایی مانند ساقه دوزی، متن دوزی و برگ دوزی انجام می شود؛ در گلدوزی، هم پارچه ها و هم تکنیک ها دامنه گسترده تری دارند.
چگونه پته دوزی می کنند و چه ابزارهایی لازم است
پته دوز از مداد، نخ و سوزن بهره می گیرد و از پارچه و کاغذ کالک برای انتقال طرح استفاده می کند. ابتدا نقشه روی کالک رسم و سپس به پارچه منتقل می شود. نقش های اصیل پته شامل لچک ترنج و بته جقه است. بسیاری باور دارند که از رنگ و نقش پته می توان حال و هوای بافنده را حدس زد.
پس از آماده شدن طرح و زمینه، دوخت با نخ و سوزن ویژه آغاز می شود؛ نخست خطوط اصلی ساقه دوزی شده، سپس متن دوزی انجام می گیرد و در پایان، برگ دوزی و سایه زدن تکمیل کننده اثر است.
روش های رایج دوخت در پته
شیوه های پرکاربرد در این هنر عبارت اند از:
- ساقه دوزی، شاخه دوزی، شلال ساده، زنجیره ای، زیگزاک، توپردوزی ساده، دندان موشی، بخارا، ساتن دوزی، پتک چهارگوش و پتک چهارسوزنه.
پارچه
بستر مناسب پته دوزی پارچه های ضخیم پشمی موسوم به «عریض» است.
نخ پته دوزی
متداول ترین نخ در این هنر «ریس» نام دارد که از پشم ریسیده تهیه می شود. افزون بر آن، نخ ابریشم و گلابتون نیز در برخی کارها به کار می رود.
رنگ های نخ پته دوزی
رنگ های پرکاربرد در پته به این شرح است:
- عنابی، سبز، مشکی، زرد، آبی، قرمز، سفید و نارنجی.
سوزن پته دوزی
سوزن مناسب این کار «چنایل» است. چون نخ های پته پشمی و کلفت اند، باید چشمه سوزن درشت باشد تا نخ آسان عبور کند. استفاده از سوزن نخ کن نیز نخ کردن را ساده تر می کند.
دستاوردهای تاریخی پته دوزی در ایران
به دلیل ماهیت الیاف پشم و ابریشم که در گذر زمان آسیب می بینند، آثار اندکی از پته های بسیار کهن باقی مانده است. نمونه هایی از دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه در موزه آستان قدس و موزه هنرهای تزیینی اصفهان نگهداری می شود.
یکی از قدیمی ترین نمونه ها به سده نوزدهم میلادی (اوایل دهه 1240 خورشیدی) تعلق دارد.
نمونه مشهور دیگری بر مزار شاه نعمت الله ولی بوده که 12 استاد کرمانی طی سه سال آن را دوخته اند و مشخصات اثر در گوشه کار دوخته شده است. این پته اکنون در موزه نعمت الله برای بازدید عموم نگهداری می شود.
همچنین در موزه هنرهای تزیینی، پته ای با تکنیک های شمسه دوزی و صرفه دوزی به نمایش است که آن را به «فرج الله کرمانی» از استادان نامدار قرن بیستم نسبت می دهند.
پته دوزی به چه کار می آید؟
برخی کاربردهای رایج این هنر از گذشته تا امروز عبارت اند از:
- رومیزی، جلد قرآن، سجاده، کوسن، زیرلیوانی، تابلو پته، قندان، شکلات خوری، روکش انواع وسایل، شال و روسری و مانتو.
امروزه نیز در بسیاری از خانه های کرمان می توان آثار پته دوزی را دید.
طرح ها و نقوش پته دوزی در ایران
از نقش مایه های شناخته شده می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بته میری، بته جقه، لچک ترنج، افشان، ترمه ای، گلدانی، جانوری، ترنجداری و سروی.
مانند دیگر صنایع دستی ایران، پته دوزی نیز مجموعه ای از نقوش اختصاصی و هویت مند دارد.
پته دوزی در کرمان
پته دوزی از مهم ترین صنایع دستی کرمان است. در شهر کرمان و دیگر شهرهای استان، کارگاه های متعدد به این هنر می پردازند و استادکاران بسیاری در آن مهارت دارند.
علاوه بر کاربردهای گفته شده، در کرمان استفاده های بومی دیگری نیز رایج است:
- بقچه لباس: در گذشته کرمانی ها بقچه را «سوزنی» می نامیدند و برای پیچیدن لباس هنگام رفتن به حمام، تهیه جهیزیه و موارد مشابه به کار می بردند.
- روانداز سینی: کاربرد دیگر پته «روانداز سینی» یا «پا سماوری» است. وقتی پته برای سینی دوخته می شد، حاشیه آن را ریش ریش می کردند تا از کناره ها بیرون بزند و زیباتر شود.
- سفره: برای کرمانی ها، پته ارزش نمادین دارد و در سفره عقد، هفت سین و حتی مراسم سوگواری استفاده می شود.
- پوشاک: برخی پوشاک مانند مانتو و شال با پته آذین می شوند و به همین دلیل قیمت بالاتری نسبت به نمونه های معمول دارند.
همچنین در ساخت کیف پول، پشتی، سرمه دان، جعبه دستمال کاغذی و موارد مشابه نیز از پته بهره می گیرند.
با بازدید از کارگاه های پته دوزی، طعم سفر را دلنشین تر کنید
«دستی بر ایران» پیشنهاد می کند هنگام سفر، سری به کارگاه های پته دوزی بزنید و از تولیداتشان خرید کنید. حمایت از صنایع دستی هر منطقه، سهمی مستقیم در گسترش گردشگری مسئولانه دارد.
پرسش های متداول
اگر پس از خواندن این بخش هنوز سوالی دارید، در قسمت دیدگاه ها مطرح کنید تا پاسخ دهیم.
پته دوزی هنر بومی کدام شهر است؟
پته دوزی از صنایع دستی شناخته شده کرمان است و بهترین استادان این رشته از همین خطه برخاسته اند. امروز نیز بسیاری از طرح های اصیل توسط هنرمندان استان کرمان اجرا می شود.
نخستین نمونه های پته مربوط به چه دوره ای است و چه ویژگی دارد؟
قدیمی ترین پته های شناخته شده به سده ۱۳ خورشیدی برمی گردد. این آثار با نخ ابریشم و به روش سوزن دوزی بر پارچه اجرا شده و پیرامونشان با نقوشی چون بته جقه و قهر و آشتی آذین یافته است.
نخ مناسب در پته دوزی چه ویژگی هایی دارد؟
در پته دوزی معمولا از نخ پشمی ریس، نخ ابریشم و گاه نخ گلابتون استفاده می شود. رنگ های معمول شامل عنابی، سبز، مشکی، زرد، آبی، قرمز، سفید و نارنجی است.
کاربردهای پته دوزی در ایران چیست؟
برای زیباسازی خانه و پوشاک از پته بهره می گیرند؛ مانند رومیزی، جلد قرآن، سجاده، کوسن، زیرلیوانی، تابلو پته، قندان، شکلات خوری، روکش وسایل، شال و روسری و لباس های مزین به پته.
