تاریخ افشاریان، گسترش امپراتوری ایرانی در سلسله افشاریان (از ۱۷۳۶ تا ۱۷96 میلادی)

عصر افشاریه به سده هجدهم میلادی بازمی‌گردد؛ دورانی که نادرشاه افشار با شکست دادن نیروهای مهاجم افغان و کنارزدن پادشاهان صفوی، زمام امور را در ایران به‌دست گرفت. تاریخ ایران پر از دگرگونی‌های پیاپی و جابه‌جایی سلسله‌هاست؛ بااین‌حال افشاریه به‌سبب گسترده‌تر شدن مرزهای سیاسی ایران در زمان خود نامی پررنگ دارد. پس از ورود اسلام تا آن زمان، نخستین بار نادرشاه افشار توانست مناطق پهناوری از تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، کویت و عراق را دوباره تحت اقتدار ایران درآورد.

زادروز و برآمدن افشاریه

آغاز شکل‌گیری افشاریه به نیمه دوم قرن هجدهم میلادی مربوط است. سلطنت نادرشاه در ایران طولانی نشد. نادرقُلی، نخستین شاه این دودمان، از بدنه اشراف نبود و در خانواده‌ای سلطنتی چشم به جهان نگشود؛ او سرداری جنگی از تبار قبایل ترک‌نژاد بود. نادر با کشتن اشرف افغان، دومین شاه هوتکی، شاه عباس سوم را از تخت برداشت و خود به جای او نشست.

مرزهای افشاریان روی نقشه

قلمرو ایران در عهد افشاریان با مرزهای امروزین تفاوت‌های جدی داشت. در این دوره تنها یک شاه قدرتمند دیده می‌شود: نادرشاه افشار. گستره حکومت او همه یا بخش‌هایی از کشورهای زیر را در بر می‌گرفت:

ایران، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، کویت، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، عمان، بحرین و امارات متحده عربی.

پهنه ایران در عهد افشاریه

با نگاه به مرزهای ایران در زمان نادرشاه می‌توان دریافت که وسعت ایران در این دوره بسیار چشمگیر بوده است. این گستردگی را از روی همسایگان ایران نیز می‌توان سنجید. نام برخی هم‌مرزها در آن زمان چنین است:

• امپراتوری مغولان هند؛ در سمت شرق
• حکومت‌های سمرقند و بلخ؛ در شمال‌شرق
• سرزمین‌های خوارزم و ازبک؛ در شمال
• امپراتوری عثمانی؛ در شمال‌غرب و امتداد مرز ایران تا کرانه‌های دریای سیاه
• بخش‌هایی از قلمرو عثمانی؛ در غرب.

فهرست پادشاهان افشاری

در دوره افشاریه، ایران چهار پادشاه به خود دید که عبارت‌اند از:

کودکی و جوانی نادر؛ تا پیش از تاج

نادر از ایل افشار و در میان قبایل ترکمان زاده شد. او که بنیان‌گذار دودمان افشاریه به‌شمار می‌رود، در سوارکاری نامدار بود و در تیراندازی، شکار و زوبین‌افکنی تبحر داشت. در جوانی با عنوان تفنگچی در خدمت حاکم ابیورد قرار گرفت و با جان‌فشانی‌های فراوان در کنار باباعلی‌بیگ، نزد او جایگاهی ویژه پیدا کرد و سپس با دخترش ازدواج نمود.

نادر تا مدتی درگیر زد و خورد با قبایل گوناگون بود تا آنکه افغان‌ها بر صفویان چیره شدند و با تصرف اصفهان داعیه سلطنت کردند. بازماندگان صفوی نیز در نقاطی سر برآوردند؛ مثلاً کسی در قزوین خود را شاه تهماسب دوم خواند. در همان زمان، روس‌ها و عثمانی‌ها از آشفتگی داخلی ایران بهره بردند و بخش‌هایی از سرزمین را اشغال کردند.

نادر سر باز زد که از ملک‌محمود سیستانی—که خود را فرمانروای مشهد می‌خواند—اطاعت کند؛ بر او شورید و شکستش داد. او پس از تثبیت جایگاهش در مرو و کسب نفوذ در ایل زعفرانلو، با همراهی نیروهای شاه تهماسب دوم، مشهد را تصرف کرد.

از این نقطه زمزمه‌های شکل‌گیری دودمانی تازه بلند شد. نادر با عقب راندن افغان‌ها، پهنه‌های وسیعی از مازندران، کرمان، خراسان و دیگر نواحی را بازپس گرفت و یکی از مهم‌ترین فصل‌های تاریخ افشاریه را رقم زد. سپس به‌سوی دشت زرقان و بنادر جنوبی لشکر کشید. هم‌زمان از عثمانی‌ها خواست خاک ایران را ترک کنند و شهرهایی چون ملایر، کرمانشاه و نهاوند را از دستشان بیرون آورد و آنگاه تبریز و ارومیه را فتح کرد.

در همین اثنا شاه تهماسب دوم بیکار ننشست و به جنگ عثمانی رفت، اما نتیجه چیزی جز شکست برای ایران نبود و بخش‌هایی از غرب در اشغال عثمانی باقی ماند. در این دوره نادر با روس‌ها پیمانی بست و بازگرداندن رشت و آستارا را مطالبه کرد. با این حال برخی از شهرهای شمالِ رود کُر همچنان در دست روس‌ها ماند.

دوران پادشاهی نادرشاه

پس از مجموعه‌ای از پیروزی‌ها، نادر عزم جنگ با عثمانی کرد. شاه تهماسب دوم که بیم داشت، همراهی‌اش نکرد. نادر پس از توقفی کوتاه در قم، راهی اصفهان شد و تهماسب را از پادشاهی خلع کرد. آنگاه نوزادِ او را با عنوان عباس سوم بر تخت نشاند و خود نایب‌السلطنه شد و در عمل زمام‌دار ایران گشت. این سرآغاز رسمی افشاریه و روایت پرحادثه نادر برای تثبیت پادشاهی بود.

حکمرانی عادل‌شاه افشار

پس از مرگ نادر، برادرزاده‌اش عادل‌شاه افشار—که بیش از ۲۴ سال نداشت—در مشهد تاج بر سر گذاشت و نزدیک به یک سال حکومت کرد. او بر شرق ایران مسلط بود و کوشید غرب را هم زیر فرمان آورد که کامیاب نشد.

سلطنت ابراهیم‌شاه افشار

ابراهیم‌شاه، برادر عادل‌شاه، در زمان فرمانروایی برادر پایه‌های قدرت خود را در غرب ایران بنا نهاده بود. او توانست عادل‌شاه را از تخت به زیر کشد و زمام افشاریه را در اختیار بگیرد.

پادشاهی شاهرخ‌شاه

آخرین شاه افشاری که با پشتیبانی محمدحسن‌خان به قدرت رسید، شاهرخ‌شاه بود. او از ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ میلادی بر ایران فرمان راند و سپس از ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۶ تنها به حکومت خراسان بسنده کرد.

افشاریه چند سال دوام آورد؟

این دودمان از ۱۷۳۶ تا ۱۷۹۶ میلادی به‌مدت ۶۰ سال پایدار بود. نادر، نیرومندترین شاه آن، حدود ۱۱ سال بر تخت نشست و سه پادشاه بعدی هر یک نزدیک به یک سال بر بخش‌هایی از ایران سلطه داشتند. سپس شاهرخ‌شاه از ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۶ تنها والی خراسان بود. او فرزند ارشد رضاقلی‌میرزا—ولیعهد نادر—و نوه دختری شاه سلطان حسین به‌حساب می‌آمد.

پس از افشاریان چه سلسله‌ای آمد؟

پس از کشته شدن نادر، کریم‌خان زند با غلبه بر دو خان بختیاری و پس از شانزده سال نبرد با رقبای خود، مناطق شمالی، غربی و جنوبی ایران را زیر فرمان آورد. او دولت زندیه را بنا نهاد و خود را «وکیل‌الرعایا» خواند. بنابراین پس از نادر، برخی حاکمان افشاری تنها در مقام فرمانروایان محلی بر بخش‌هایی از ایران حکمرانی کردند و سلسله زندیه جانشین افشاریه شد.

پرچم‌ها در عصر افشار

نادرشاه افشار در آغاز حکومت از پرچمی سه‌گوش با سه رنگ سرخ، آبی و سفید و نیز پرچمی دیگر با رنگ‌های سرخ، آبی، سفید و زرد بهره می‌گرفت. گفته‌اند این بیرق‌های بی‌تزئین آن‌قدر سنگین بودند که جابه‌جایی‌شان به نیروی سه نفر نیاز داشت.

شگفت آنکه نادر با افزودن چوبی بلند، وزنشان را بیشتر هم کرد تا ربودن پرچم‌ها دشوار شود؛ چراکه افتادن پرچم به‌معنای شکست لشکر بود.

در ادامه، او در رنگ‌بندی نیز دست برد و یکی را به شکل راه‌راه زرد و سرخ درآورد و دومی را زرد با حاشیه سرخ برگزید.

رویدادهای کلیدی دوره افشاریه

در روزگار افشاریان و به‌ویژه سلطنت نادر، رخدادهای سیاسی و تاریخی پرشماری روی داد. برخی از مهم‌ترین‌ها:

• برخورد با ایل بختیاری: نادر پس از تثبیت قدرت برای سرکوب ایل بختیاری به اصفهان تاخت و علی‌مردان‌خان، سرکرده آنان، را به‌طرزی سخت کشت؛
• درهم‌شکستن افغان‌ها: سرکوب افغان‌ها در نبردهایی چون مهمان‌دوست، مورچه‌خورت، سردره خار و زرقان از اقدامات شاخص نادر بود. او قندهار را نیز پس از ۱۵ ماه محاصره گشود؛
• لشکرکشی به هند و نبرد کرنال: بی‌توجهی محمدشاه گورکانی به درخواست نادر مبنی بر جلوگیری از ورود افغان‌های غلزایی به هند، آتش جنگ ایران و هندوستان را برافروخت. این نبرد که به «کرنال» معروف است، دلاوری‌های نادر و به‌دست‌آوردن جواهراتی چون الماس کوه نور را به‌دنبال داشت؛
• کشتار دهلی: شایعه مسمومیت نادر به‌دست محمدشاه موجب شورش در دهلی و کشته شدن شماری از سربازان او شد. نادر در پاسخ فرمان قتل‌عام داد و فاجعه‌ای در شهر رقم خورد؛
• جنگ با عثمانی‌ها: یورش به خیوه و داغستان و برای سومین بار رویارویی با عثمانی از دیگر اقدامات او بود که در نهایت به انعقاد پیمان صلح میان دو کشور انجامید؛
• شورش‌های پایان حکومت: در واپسین سال‌ها، افرادی چون محمدتقی‌خان شیرازی و محمدحسن‌خان قاجار سر به شورش برداشتند، هرچند بیشتر آنان دستگیر و کور شدند؛
• قتل نادر: سران قاجار و افشار با همراهی علی‌قلی‌میرزا و به کمک صالح‌خان—رئیس قزلباش‌های نادر—او را کشتند. پس از آن، عادل‌شاه و دو فرماندار دیگر به‌عنوان حاکمان محلی رشته حکومت افشاریه را برای مدتی ادامه دادند.

سخن آخر

«دستی بر ایران» با انتشار مقالات تاریخی گوناگون، خواننده را با روایت‌های ایران آشنا می‌کند؛ از جمله داستان افشاریه که بسیاری آن را با کشورگشایی‌های نادر و تصاحب گنجینه‌هایی چون الماس کوه نور به یاد می‌آورند.

هرچند عمر سلطنت افشاریه تنها ۶۰ سال بود، نادر با بازپس‌گیری بخش‌های زیادی از سرزمین‌های جداشده، اثری ماندگار بر تاریخ ایران گذاشت. او که در دشت مغان شاهی خود را اعلام کرده بود، پس از سال‌ها جنگ و فتوحات، سرانجام به دست سران قزلباش کشته شد.

نادر از پادشاهانی بود که به‌جای تکیه بر مذهب، بر سیاست و نظام‌گری تمرکز داشت. امروز آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد و در نزدیکی حرم امام‌رضا(ع) قرار گرفته است.

سؤالات متداول درباره افشاریه

در ادامه، چند پرسش و پاسخ برای افزایش آگاهی درباره موضوع این نوشته آمده است. اگر بعد از مطالعه هنوز سؤالی داشتید، آن را در بخش دیدگاه‌ها بنویسید تا پاسخ داده شود.

حکومت افشاریه چگونه شکل گرفت؟

این سلسله زمانی پدید آمد که نادرشاه افشار پس از کشتن اشرف افغان—دومین شاه هوتکی—شاه عباس سوم را از تخت پایین کشید و خود بنیان سلطنت را نهاد.

افشاریان چه مدت حکومت کردند؟

از سال ۱۷۳۶ تا ۱۷۹۶ میلادی، یعنی حدود ۶۰ سال، زمام ایران را در دست داشتند.

پس از افشاریه کدام حکومت روی کار آمد؟

با مرگ نادر، کریم‌خان زند پایه‌گذار دولت زندیه شد و سایر شاهان افشاری بیشتر در مقام حکمرانان محلی باقی ماندند.

پیش از افشاریان چه سلسله‌ای حکومت می‌کرد؟

پیش از افشاریه، صفویان اداره امور ایران را بر عهده داشتند.