داریوش کبیر؛ معمار اصلی امپراتوری هخامنشی

داریوش کبیر از برجسته ترین پادشاهان هخامنشی و به باور بسیاری موثرترین فرمانروای ایران پیش از اسلام بود. اقداماتی مانند برقراری امنیت، فرو نشاندن شورش های پس از درگذشت کوروش و سامان دادن به اداره کشور با الهام از شیوه حکمرانی کوروش، جایگاه او را به عنوان نجات دهنده امپراتوری پارس تثبیت کرد. البته فهرست دستاوردهای او بسیار فراتر از این هاست. سوال اینجاست چه رخدادهایی در دوران او اتفاق افتاد که چنین نامی برایش ساخت؟ در این نوشته از «دستی بر ایران» به پاسخ می رسیم.

داریوش کبیر چه کسی بود؟

داریوش کبیر یا داریوش اول، دومین شاه هخامنشی به شمار می رود. او نخستین فرمانروای پارس بود که روایت به قدرت رسیدن و رخدادهای دورانش را بر سنگ نوشته ها و نقش ها ثبت کرد. داریوش فرزند ویشتاسب، از خاندان هخامنشی و از نگهبانان نزدیک کمبوجیه بود.

او بعدها با آتوسا دختر کوروش ازدواج کرد و با پیگیری و تدبیر به پادشاهی ایران رسید. زمان فرمانروایی او از ۵۲۲ تا ۴۸۶ پیش از میلاد را در بر می گیرد. در این دوره گستره امپراتوری از شمال آفریقا تا بخش هایی از هند امتداد یافت.

منابع تاریخی داستان قدرت گرفتن داریوش را بسیار گفته اند. او با هوش و برنامه ریزی، اقداماتی انجام داد که به تمرکز قدرت و بالندگی این امپراتوری انجامید.

مسیر رسیدن داریوش به تخت شاهی

پس از درگذشت کوروش، شورش های پی در پی در نواحی مختلف پدید آمد و کشور را دچار آشفتگی کرد. داریوش با انسجام بخشیدن به امپراتوری گسسته پس از کوروش، کشور را دوباره به اقتدار رساند و از این رو او را ناجی پارس می دانند.

چگونگی جلوس داریوش اهمیت ویژه ای دارد. او که از سرداران کارآزموده سپاه کمبوجیه بود، با نه شورشی و مغی به نام گئومات درگیر شد. نزدیک به دو سال برای یافتن و سرکوب آنان جنگید و سرانجام با شکست گئومات یا بردیای دروغین، راه پادشاهی برایش هموار شد. اما بردیای دروغین چه کسی بود؟

بعد از مرگ کمبوجیه در مسیر بازگشت از مصر، گئومات مغ با ترفند خود را به جای بردیا فرزند کوروش جا زد و تخت را تصرف کرد. داریوش با همراهی چند تن از خویشان کوروش که همگی از بزرگان پارس بودند، او را کنار زد. سپس با فرو نشاندن بردیاهای دروغین و شورش های سراسر امپراتوری، به یاری هم پیمانان بر تخت هخامنشی نشست.

کتزیاس، تاریخ نگار یونانی، نام واقعی بردیای دروغین را سپنددات ذکر می کند که امروز آن را اسفندیار می خوانند. گزنفون نیز نوشته است این مغ ذهن پادشاه را علیه برادرش مشوش کرده و پس از مرگ بردیای واقعی داعیه تاج و تخت داشته است.

در کتیبه ها و اسناد برجای مانده از داریوش آمده که گئومات هیچ شباهتی به بردیای واقعی نداشت. بدین سان، داریوش با پشتیبانی اشراف پارسی در سال ۵۲۲ پیش از میلاد گئومات را کشت و پادشاه شد. نام همراهان نامدار او چنین است:

• اتانس، آسپاتی نس، گبریاس، اینتافرنس، مگابیزوس، هیدارنس.

داریوش از خاندان شاهی هخامنشی بود. او با آتوسا دختر کوروش پیوند بست و تا پایان عمر وفادارانه در کنار او ماند. هرچند همسران دیگری داشت، تنها آتوسا را ملکه می خواندند.

او سیاستمداری واقع بین بود و به خواسته های ملت های زیر فرمان احترام می گذاشت. با مردمان مهربان رفتار می کرد اما با والیان ناکارآمد مماشات نداشت.

اصلاحات کلیدی داریوش اول و سازوکار حکومت

داریوش پس از حذف بردیای دروغین که چند ماهی بر تخت نشسته بود، در ۳۶ سالگی زمام پارس را به دست گرفت. او چند همسر داشت که دو تن از آنان دختران کوروش بودند و به فرمانروایی او پشتوانه سیاسی می دادند. از همین رو با اقتدار برنامه های حکومتی خود را آغاز کرد.

به برکت اصلاحات او، امپراتوری پارس به اوج قدرت رسید. برخی اقدامات برجسته او چنین است:

بازآفرینی نظم و امنیت در نواحی آشوب زده

داریوش برای سازماندهی درون کشور برنامه ای دقیق پیش گرفت. هر ساتراپی را به والی سپرد و برای هر منطقه بازرسی مستقل گماشت که مستقیم به شاه گزارش می داد. این شبکه نظارتی، دیوان سالاری منسجم و اجرای بهتر قوانین را ممکن کرد.

تقسیمات اداری و ساماندهی ساتراپی ها

در روزگار داریوش، امپراتوری به ساتراپی های گوناگون بخش شد تا اداره سرزمین آسان تر شود. دو نماینده از مرکز به استان ها سرکشی می کردند؛ یکی فرمانده نیروهای محلی و دیگری بازرس یا سردبیر که چشم و گوش حکومت بود و اجرای فرامین شاه را می سنجید.

طرح و ساخت راه شاهی

از کارهای ماندگار داریوش، ساخت سه راه شاهی بود. یکی از آنها سارد پایتخت پیشین لیدی را به شوش پایتخت هخامنشی پیوند می داد و دیگری مصر را به بابل می رساند. این راه ها ارتباط پایتخت با شهرها را تسهیل و تجارت را رونق داد.

به فرمان او در هر ۳۰ فرسنگ کاروانسرایی بنا شد تا رهگذران بیاسایند. برخی چنان آبرومند بودند که شاهان و بزرگان نیز در آنها توقف می کردند.

تشکیل سپاه جاویدان و نیروهای ویژه

برای دفع تهدیدهای بیرونی، داریوش ارتشی نیرومند و آموزش دیده فراهم کرد که در مرزها پاسداری می کردند. همچنین گاردی ویژه به نام سپاه جاویدان ایجاد شد؛ ۱۰ هزار سرباز که هر خلأیی در دم با نفر جایگزین پر می شد، از این رو جاویدان خوانده شدند.

سومین رکن نظامی، نیروهای بومی هر ساتراپی بود که امنیت منطقه خود را تامین می کردند.

نظام مند کردن مالیات

اخذ مالیات نقدی و جنسی از ایالت ها با پژوهش و سنجش انجام می شد. به روایت پلوتارک، داریوش پس از بررسی توان مردم و تجربه ای که از مصر اندوخته بود، نرخ ها را تعیین کرد تا فشار کمرشکن بر کشاورزان ایجاد نشود.

بازرسان او به استان ها می رفتند تا سنگینی مالیات را بسنجند و مطمئن شوند با ظرفیت تولید و مرغوبیت اراضی همخوان است.

پیوند دادن مدیترانه و دریای سرخ

داریوش ضعف تجارت زمینی میان مصر، هند و دیگر سرزمین ها را دریافت و دستور داد کانال سوئز که پیش تر در ۶۰۹ پیش از میلاد ایجاد و سپس پر شده بود، دوباره راه اندازی شود. این آبراه با وصل کردن مدیترانه و دریای سرخ، راه داد و ستد دریایی مصر با هند و ایران را هموار کرد.

یکپارچه سازی پول و سنجش ها

در دوره هخامنشی داد و ستد با سکه های طلا انجام می گرفت. داریوش نظام واحد پولی و همچنین واحدهای اندازه گیری را سراسری کرد. سکه طلای «دریک» در سراسر کشور رواج یافت و معیارهای سنجش آن بر پایه استاندارد هخامنشی بود. او نخستین پادشاهی است که در ایران سکه ضرب کرد.

مرمت و احیای نیایشگاه ها

به گواه کتیبه های بیستون، داریوش نیایشگاه هایی را که گئومات ویران کرده بود بازسازی کرد و در مصر نیز معابد آسیب دیده در زمان کمبوجیه را مرمت نمود. حتی برای ادای احترام به مصریان، پرستشگاهی برای آمون بنا کرد.

پایان زندگی داریوش اول

در تاریخ ایران و جهان، داریوش را ناجی امپراتوری پارس می شناسند. او به سرزمین سکاهای اروپا لشکر کشید، سال ها با یونان درگیر بود و شورش های مصر را فرونشاند. در یکی از نبردها زخمی شد و پس از نزدیک ۳۰ روز بیماری درگذشت. پیکرش را مومیایی کردند و در نقش رستم، در آرامگاهی که خود فرمان ساخت آن را داده بود، به خاک سپردند. پس از او پسرش خشایارشا، نوه دختری کوروش، به پادشاهی رسید.

جمع بندی

داریوش کبیر از معماران اصلی اقتدار هخامنشی است. اصلاحات او چنان ژرف بود که هنوز از دوراندیشی و عدالتش یاد می شود. «دستی بر ایران» کوشیده است علاقه مندان ایران شناسی را با مسیر به قدرت رسیدن و شیوه حکمرانی این شاه کاردان و دستاوردهای مهمش آشنا کند.

پرسش های پرتکرار درباره داریوش کبیر

اگر پرسشی دیگر دارید در بخش دیدگاه ها بنویسید تا پاسخ دهیم.

داریوش کبیر چه کسی بود؟

پس از کوروش، نامدارترین شاه هخامنشی است. کتیبه ها و نقش های به جا مانده، چگونگی به قدرت رسیدن او و رخدادهای فرمانروایی اش را ثبت کرده اند. گستره نفوذ ایران در روزگار او از شمال آفریقا تا بخش هایی از هند کشیده می شد.

داریوش چگونه به پادشاهی رسید؟

پس از مرگ کوروش، شورش های گسترده ای رخ داد. داریوش با درایت، شورشیان را سرکوب کرد و امپراتوری از هم گسیخته را دوباره یکپارچه ساخت و کشور را به قدرت رساند.

مهم ترین اقدامات داریوش کبیر چه بود؟

برقراری امنیت، ساماندهی ساتراپی ها، ساخت راه شاهی، ایجاد سپاه جاویدان و نیروهای ویژه، تنظیم مالیات، اتصال مدیترانه به دریای سرخ، ضرب سکه و یکپارچه سازی پول و سنجه ها و همچنین مرمت نیایشگاه ها از برجسته ترین کارهای اوست.

داریوش چه زمانی و چگونه درگذشت؟

داریوش از ۵۲۲ تا ۴۸۶ پیش از میلاد فرمانروایی کرد. در پی جراحتی در جنگ هایش با یونان و شورش های مصر بیمار شد و پس از حدود ۳۰ روز درگذشت. آرامگاه او در دل کوه نقش رستم در مرودشت فارس قرار دارد.

داریوش به چه ویژگی شهره است؟

او را نجات دهنده امپراتوری پارس می دانند؛ معماری که بنای قدرت هخامنشی را استوار کرد. نامداری او به سبب اصلاحات ژرف و عدالت ورزی است و سنگ نوشته هایش گواه اهمیت حکمرانی او هستند.