جشنهای کهنِ «مهرگان» و «نوروز» هر دو در فرهنگ ایرانی ریشهای مشترک دارند و از حیث آیینها و رسوم، همسانیهای فراوانی میانشان دیده میشود. زرتشتیان این دو جشن را هر سال با تشریفات ویژه برپا میکردند؛ نوروز نشانه آغاز بهار و اعتدال ربیعی (ورود خورشید به برج حَمَل) است و مهرگان نماد شروع نیمه دوم سال، فرارسیدن پاییز و ورود خورشید به برج میزان بهشمار میآید.
در هر دو آیین، دو ماه نخستِ سال به بازههای پنجروزه «پنجه» تقسیم میشد و هر پنجه به طبقهای از جامعه اختصاص داشت. این آیینها از نمونههای مهم «میراث فرهنگی ناملموس» ایراناند و سزاوار ثبت و معرفی گستردهتر هستند.
مهرگان در پاییز ۱۴۰۳ بهعنوان بیستوپنجمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، در نشست کمیته بینالدولی میراث فرهنگی یونسکو در پاراگوئه به ثبت جهانی رسید.
باز کردن
تاریخ برگزاری مهرگان
ماههای تقویم اوستایی/زرتشتی ۳۰روزه و سال شامل دوازده ماه بود. برای هر ماه و هر یک از روزهای سیگانه نامی جداگانه در نظر گرفته میشد و هنگامی که نام روز با نام ماه یکی بود، همان روز جشن گرفته میشد.
برای نمونه، نام روز شانزدهم هر ماه «مهر» بود؛ بنابراین شانزدهمِ ماهِ مهر را «مهرگان» مینامیدند. پسوند «ـگان» در دستور زبان برای رساندن مفهوم «جشن» به پایان نامها افزوده میشد (همچون مهرگان، تیرگان و …).
در اوستا آمده که تفاوت در شیوههای گاهشماری و تقسیمات فصلی، زمان برگزاری این جشن را در دورههای مختلف تغییر میداد؛ یکی از علتها، بیتوجهی یا خطا در محاسبه سال کبیسه بود.
همچنین طبق برخی روایتهای اوستایی، سال گاه به دو فصلِ «تابستان بزرگ» (هَما) و «زمستان بزرگ» (زایَنا) تقسیم میشد و بر پایه همین تقسیمبندی، مهرگان در آغاز زمستان بزرگ قرار میگرفت. در روزگار کهن، زمانی که گاهشمار اوستایی قدیم رواج داشت، سال را به دو فصل تابستان و زمستان میشناختند.
بر اساس کتاب پهلوی «بُندهِش»، تابستان ۷ ماه (۲۱۰ روز) و زمستان ۵ ماه و ۵ روز (۱۵۵ روز) داشت. در دوره ساسانیان یا اندکی پیش از آن، این دو فصل نامساوی به چهار فصل برابر تبدیل شد: وَهار، هامین، پاتیز و زمستان؛ که امروزه همان بهار، تابستان، پاییز و زمستاناند.
بدینگونه نوروز در آغاز بهار (فروردین) و مهرگان در شروع پاییز (مهر) برگزار میشد. هر دو جشن با آیینهایی مشابه برپا میگردید و هیچیک بر دیگری برتری نداشت. فردوسی در شاهنامه روایت میکند که جمشید در روز نخست بهار، جامه فاخر پوشید، به سوی خاور بر تخت نشست و جبه شاهی آراسته به گوهر را در برابر تابش خورشید گذاشت تا درخشش آن در دربار چشمگیر شود و آن روز را «نوروز» نامید.
بر این اساس، مهرگان باید در نخستین روز ماهِ پاییز دانسته شود، اما چون روز شانزدهم مهر «مهر» نام دارد و همنامیِ روز و ماه رخ میدهد، آیین اصلی در همان روز شانزدهم برگزار میشد.
مفهوم «مهر/میترا» و دلیل نامگذاری
در اوستا، کتاب دینی زرتشتیان، «مهر» بهعنوان یکی از بزرگترین ایزدانِ ستوده نزد آریاییانِ پیش از زرتشت معرفی شده است. در سرودهای اوستایی، مهر ایزدِ روشنایی و فروغ خورشید دانسته میشود. در «وِداها» و سرودهای کهن هندی نیز یادکردِ مهر در سندی متعلق به سده چهاردهم پیش از میلاد دیده میشود؛ در آنجا «مهر» بیشتر به معنای «یار و همپیمان» آمده و کمتر معادل خود خورشید یا پرتوهای آن است.
کتاب «مِهریَشت» نیز از منابع مهم درباره این ایزد است و آگاهیهای فراوانی از مهر به دست میدهد. در دیباچه آن آمده است: «اهورا مزدا، مهر را در بزرگی، شکوه و توانایی، همسنگِ خویش آفرید.»
رسوم و آیینهای مهرگان
شیوه برگزاری مهرگان به نوروز بسیار نزدیک است و با آداب ویژهای همراه میشود. در ادامه به برخی رسوم اشاره میکنیم و از میان آنها، گستردن سفره را مشروحتر توضیح میدهیم:
- رسیدگی به دادخواهیها
- پیشکش هدایا و ثبت آنها در دیوان
- حضور پیکهای نیکخبر نزد شاه و خواندن سرودهای ویژه با نغمههای گوناگون
- برپایی «مهرگانِ بزرگ» و «مهرگانِ عام» و نسبتدادن رخدادهای بسیار به این روز
- خواندن خطبه موبدِ موبدان و گستردن خوان/سفره مهرگانی همانند هفتسین نوروز
گستردن سفره مهرگان از مهمترین بخشهای جشن است. نخستین فردی که به بارگاه شاه میرسید، گفتوگویی با او آغاز میکرد و سرودهای مخصوصی میخواند.
پس از او، موبدی در کنار سفره مینشست و زیرِ لب، خوراکهای روی سفره را نیایش میکرد. بر این سفره خوراکیهایی چون تُرُنج، شکر، عناب، سیب، خوشهای از انگور سفید، هفت شاخه از هفت گیاه، نانِ گردِ کوچک از آرد حبوبات، اسپند، شیر و آویشن قرار میگرفت.
پایگاه خبری جامعه زرتشتیان درباره این جشن و دیگر آیینهای ایران باستان، شرحهای مفصلی ارائه کرده که مطالعه آنها برای علاقهمندان سودمند است.
با مهرگان و دیگر میراثهای فرهنگی ایران بیشتر آشنا شویم
مهرگان و دیگر جشنهای ایرانی بخشی از سرمایههای فرهنگی این سرزمیناند که با گذر زمان در معرض فراموشی قرار میگیرند. مسئولیت ماست که درباره آنها پژوهش کنیم و به نسلهای دیگر معرفیشان نماییم. یکی از راههای کارآمد، معرفی این آیینها در قالب جاذبههای گردشگری فرهنگی است.
اگر با تورهای ایرانگردی یا بهصورت مستقل به شهرهای ایران سفر میکنید، درباره آیینها و داشتههای فرهنگی هر شهر نیز مطالعهای داشته باشید. «دستی بر ایران» با معرفی جاذبههای فرهنگیِ شهرهای گوناگون، شما را به شناخت ژرفترِ مهرگان فرامیخواند.
