نوروز در ایران همان آغاز سال خورشیدی است؛ جشنی که ریشههای عمیق آن به روزگار ایران باستان و بهویژه زیستِ کشاورزانه بازمیگردد. این آیین بهعنوان میراث فرهنگی ناملموس از سال ۱۳۸۸ در فهرست یونسکو ثبت شده و در شمار میراث جهانی بشر قرار دارد. پس از آن، کشورهایی چون افغانستان، تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان, سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین، ترکمنستان، هند، مغولستان، پاکستان و ازبکستان نیز به جمع برگزارکنندگان این میراث پیوستند.
از آنجا که زندگی ایرانیان در طول تاریخ پیوندی جدی با کشت و خوراک داشته، نوروز همسو با چرخه طبیعت و کار کشاورزی شکل گرفته است. برای درک عمیقتر این آیین، شناخت پیشینه و ریشههای آن ضروری است.
در زمستان، که کار بر زمین میخوابید، خانوادهها در خانهها میماندند و گرمای کانونشان را حفظ میکردند. با رسیدنِ بهار و گرمشدن هوا، بیشتر مردم ـــ که کشاورز بودند ـــ دوباره گرد هم میآمدند تا تولید خوراک را از سر بگیرند؛ زمانِ باهمبودن دوباره بود. همین بازگشت به کار و زندگی جمعی، دلیل محکمی شد برای برپایی جشن نوروز در سراسر این سرزمین.
نمایش
نوروز در روایتهای اساطیری ایران
در افسانههای کهن آمده است: هنگام فرمانروایی هزارساله جمشید، فراگیریِ نعمت و راستی حکمفرما بود؛ دروغی در کار نبود، گیاهان نمیخشکیدند، نه سرمای سوزان آزار میداد و نه گرمای جانسوز؛ پیری و حسد هم راهی به دلها نداشت.
در نخستین روزِ نخستین ماهِ بهار، جمشید بر تختی آراسته به سنگهای گرانبها نشست، رو به خاور. تاجی گوهرنشان بر سر داشت. با تابش خورشید بر او و تختش، مردمان دیدند که چون خورشید میدرخشد. شادی همگانی برپا شد. آن روز را «روز نو» نامیدند؛ نوروز. جشن و شادمانی پنج روز پیاپی ادامه یافت و مردم نو شدن سال و جانگرفتن طبیعت را جشن گرفتند.
پیشینه نوروز در ایران
از هزاره سوم پیش از میلاد، مردمان فلات ایران این روز را با شور و شادمانی پاس میداشتند؛ هرچند در نیمه شرقی ایرانِ آن روزگار چنین آیینی مرسوم نبود. همزمان، در میانرودان نیز جشنی مشابه برپا میشد. از این رو، ریشههای نوروز را نه صرفاً زرتشتی میتوان دانست و نه فقط آریایی.
جشن دیگری به نام «مهرگان» هم پس از برداشت محصول و در آغاز نوامبر برگزار میشد. آن زمان، گاهشمار ایرانی از هفت ماه تابستان و پنج ماه زمستان تشکیل میشد. مهرگان در گذار از گرما به سرما برگزار میگردید و شادمانیِ آن از وفور دانه و قوت بود.
نوروز و مهرگان در برخی سرزمینهای همسایه نیز جایگاه داشتند؛ نزد اقوام سامی، اعراب مدینه و دیگر مردمان. این آیینها تا امروز در کشورهای گوناگون ادامه یافتهاند.
با مرور منابع تاریخی روشن میشود که نوروز، آیینی مختص دین زرتشت نبوده است؛ چراکه در اوستا اشارهای مستقیم به آن نشده و در نیمه شرقی ایران ـــ محل تمرکز زرتشتیان ـــ نیز در آغاز فراگیر نبود. با این همه، روشن است که نوروز در تختجمشید برگزار میشده است.
سال نو ایرانی در گاهشمارهای کهن
در دوران هخامنشی، نوروز بهصورت سنت سالانه هم در خانهها و هم در تختجمشید گرامی داشته میشد. برخی پژوهشگران بر این باورند که در آغاز حکومت هخامنشی، مهرگان در زمستان برگزار میگردید، اما در زمان داریوش اول، آغاز بهار بهعنوان موعد جشن سالانه در تختجمشید تثبیت شد.
شاه ایران، همانند جمشیدِ اسطورهای، در نخستین روز سال نو و در نقطهای ویژه از تختجمشید مینشست تا خورشیدِ برآمده رخ او را روشن کند. درخشش نور در تالارها فضایی نو میآفرید و آن روز را «روز نو» میخواندند. مجموعه کاخها نیز به نام او «تختجمشید» نام گرفت.
در دوره اشکانی و سپس ساسانی، اختلاف گاهشمارها باعث جابهجایی روز نوروز شد؛ محاسبه در تقویمهای مختلف یکسان نبود.
پس از ورود اسلام به ایران، ایرانیان همچنان نوروز را پاس داشتند؛ هرچند خلفای عرب دلخوشی از آن نداشتند. با این حال، ایرانیان مسلمان آن را سنتی ملی دانستند و نگاه داشتند.
در روزگار سلجوقی، با وجود مخالفت برخی امیران ترک با مراسم نوروز، گروهی از ریاضیدانان ـــ از جمله عمر خیام ـــ به اصلاح تقویم پرداختند و زمان نوروز را بر آغاز بهار منطبق کردند. امروز ایرانیان دقیقاً در یکم فروردین/۲۱ مارس آن را جشن میگیرند.
میان سدههای شانزدهم تا هجدهم میلادی، در دوره صفوی، نوروز با پارهای از سنتهای اسلامی درآمیخت. عالمان شیعه احادیثی نقل کردند که نشان میداد پیامبر(ص) و یارانش در این روز کارهای بزرگ انجام دادهاند؛ از اینرو، نوروز در میان شیعیان به رویدادی ایرانی-اسلامی و حتی روزی مقدس بدل شد.
نوروز نماد تازگی و زایش دوباره است و بخشی از هویت ملی ایرانیان بهشمار میآید؛ آیینی عمیقاً ریشهدار که امروز نیز در بسیاری از کشورها پاس داشته میشود.
سوالات رایج درباره نوروز در ایران
اگر پاسخ پرسش خود را نیافتید، در بخش دیدگاهها برایمان بنویسید؛ در کوتاهترین زمان پاسخ میدهیم.
چرا نوروز ۱۳ روز ادامه دارد؟
در ایران باستان، جشنهای نوروز دوازده روز بود و روز سیزدهم مردم برای دوری از نحسی و بلا به دامان طبیعت میرفتند؛ به همین دلیل روز سیزدهم هم به این دوره اضافه شد.
آیا نوروز فقط در ایران برگزار میشود؟
نوروز در ایران پیشینهای نزدیک به سه هزار سال دارد، اما تنها به ایران محدود نیست. این جشن در کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین، ترکمنستان، هند، مغولستان، پاکستان و ازبکستان نیز زنده است.
فلسفه هفتسین چیست؟
چیدمان سفره هفتسین دو بخش دارد: ۱) نمادها و نشانههایی برای آرزوی سالی پربرکت و نیکفرجام؛ ۲) خوراکیها و پذیرایی مانند آجیل، میوه و شیرینی.
چرا نوروز را جشن میگیریم؟
نوروز آغاز سال خورشیدی ایرانی و نماد طراوت و شادی است. کهنترین جشن ایرانی به شمار میرود و همه اقوام ایرانی را گرد هم میآورد.
پیام نوروز چیست؟
معنای ژرف نوروز «آغاز دوباره» است. همزمانیِ رویش طبیعت با شروع سال تازه، پیام نوسازی و دیدار و مهربانی را به انسانها منتقل میکند؛ از اینرو با دیدوبازدید و جشن همراه است.
معنای واژه نوروز چیست؟
در معنای عام، نوروز یعنی آغاز سال نو. در معنای خاص، به روز ششم فروردین ـــ روز «خرداد» ـــ گفته میشود.
پیدایش نوروز از کِی بوده است؟
روایتها مختلفاند: ۱) گروهی آن را به جمشید، پادشاه اسطورهای، نسبت میدهند؛ ۲) برخی نوروز را همزمان با آفرینش نخستین انسان میدانند؛ ۳) ایرانیان باستان بازگشت تابستان و پیروزیِ سالانه خورشیدِ نیکسرشت را جشن میگرفتند و سال را از این روز آغاز میکردند؛ از همینرو آن را مبنای تقویم خورشیدی گذاشتند.
