از خانه تاریخی داروغه تا خانه توکلی و خانه پیشه وران ( تجربه گردشگری امکان تاریخی کمتر شناخته شده مشهد)
وقتی نام مشهد را می‌شنویم، بیشتر ذهن‌ها مستقیم به سمت حرم مطهر امام رضا (ع) می‌رود؛ شهری که سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند. اما در میان این شور و زیارت، چهره‌ای کمتر دیده‌شده از مشهد پنهان است؛ چهره‌ای تاریخی و فرهنگی که در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت قدیمی شهر نفس می‌کشد. اگر کمی از مسیرهای همیشگی فاصله بگیریم، خانه‌هایی را خواهیم دید که هرکدام داستانی از دوران قاجار و پهلوی در دل دارند.
سه نمونه از این خانه‌ها: خانه داروغه، خانه توکلی و خانه پیشه‌وران، تجربه‌ای منحصربه‌فرد از معماری ایرانی، تاریخ اجتماعی و حال‌وهوای نوستالژیک شهر مشهد را برایمان رقم می‌زنند.
خانه داروغه
خانه تاریخی داروغه یکی از شاخص‌ترین بناهای باقی‌مانده از دوران قاجار است که در محله پایین‌خیابان مشهد، نزدیکی حرم مطهر، قرار دارد. این خانه حدود ۱۲۰ سال قدمت دارد و به دستور «حاج‌میرزا یوسف داروغه» اولین کلانتر و داروغه مشهد در دوران ناصرالدین‌شاه، ساخته شده است.
ویژگی منحصربه‌فرد خانه داروغه در ترکیب معماری ایرانی و روسی است. داروغه، که روابطی با تجار و دیپلمات‌های روسی داشت، از استادکاران روس برای ساخت بخشی از خانه کمک گرفت؛ به همین دلیل، در گوشه و کنار بنا، ردپای معماری اروپایی دیده می‌شود: پنجره‌های چوبی با قاب‌های تزئینی، بخاری‌های دیواری آجری، سقف‌های بلند با گچ‌بری‌های ساده و حتی شومینه‌هایی که در معماری ایرانی کمتر رایج بوده‌اند.
حیاط خانه با حوضی آبی‌رنگ در مرکز، اتاق‌هایی که به دور آن چیده شده‌اند، و بالکن‌های مشرف به حیاط، همه نشانه‌هایی از آرامش خانه‌های ایرانی است. بخش اندرونی و بیرونی خانه هنوز هم قابل تفکیک است و بازدیدکننده هنگام ورود، حس ورود به دو دنیای متفاوت را تجربه می‌کند: یکی رسمی و اجتماعی، دیگری خانوادگی و صمیمی.
امروز، خانه داروغه پس از مرمت، به‌عنوان موزه‌ای از زندگی قدیم مشهدی‌ها مورد بازدید قرار می‌گیرد. گردشگران که خود را با بلیط قطار مشهد به این شهر می‌رسانند می‌توانند از وسایل سنتی، لباس‌ها و اسناد تاریخی آن دوران دیدن کنند و حتی در حیاط زیبا چای بنوشند. این خانه، نمونه‌ای زنده از تلفیق سنت، فرهنگ و مدرنیته در اواخر قرن نوزدهم است.
خانه توکلی
کمی آن‌سوتر از خانه داروغه، در همان بافت تاریخی پایین‌خیابان، به خانه توکلی می‌رسیم. بنایی کوچک‌تر اما دلنشین‌تر که با رنگ‌های زنده و طراحی چشم‌نوازش، حال و هوای دیگری دارد. این خانه نیز متعلق به دوران قاجار است و یکی از نمونه‌های ارزشمند معماری مسکونی در مشهد به شمار می‌آید.
خانه توکلی در دو طبقه ساخته شده و با آجرکاری‌های ظریف و شیشه‌های رنگی، جلوه‌ای گرم و شاعرانه دارد. در نگاه اول، شاید ساده به نظر برسد، اما وقتی وارد حیاط می‌شوید و انعکاس نور از شیشه‌های رنگی بر دیوارهای گچی را می‌بینید، حس می‌کنید وارد قصه‌ای از هزار و یک شب شده‌اید.
آنچه خانه توکلی را متمایز می‌کند، احیای موفق آن است. سازمان میراث فرهنگی و شهرداری مشهد، در روند بازسازی این بنا، تلاش کردند تا اصالت خانه حفظ شود و در عین حال، کاربری جدیدی برای آن تعریف کنند. امروز، خانه توکلی به یکی از پاتوق‌های فرهنگی و هنری مشهد تبدیل شده است؛ جایی که گاهی نمایشگاه عکس، نشست‌های شعرخوانی و برنامه‌های فرهنگی در آن برگزار می‌شود.
در کنار معماری زیبا، حیاط مرکزی با حوض کاشی‌کاری‌شده‌اش فضایی برای استراحت و گفتگو فراهم می‌کند. گردشگران، به‌ویژه آن‌هایی که دنبال تجربه‌ای آرام و متفاوت در مشهد هستند، معمولاً بعد از زیارت، به اینجا می‌آیند تا ساعتی در میان رنگ و نور و تاریخ قدم بزنند.
خانه پیشه وران
اگر خانه داروغه نماد قدرت و ارتباط با دربار قاجار باشد و خانه توکلی جلوه‌ای از ذوق و هنر را نشان دهد، خانه پیشه‌وران چهره‌ای مردمی و واقعی از زندگی در مشهد قدیم را به تصویر می‌کشد.
خانه پیشه‌وران در نزدیکی میدان بیت‌المقدس قرار دارد و نسبت به دو خانه دیگر کمتر شناخته‌شده است. این بنا متعلق به یکی از خانواده‌های طبقه متوسط مشهد در اواخر دوران قاجار است؛ خانواده‌ای از پیشه‌وران و بازاریان که در بافت سنتی شهر زندگی می‌کردند.
در نگاه نخست، سادگی بنا جلب توجه می‌کند. برخلاف تجملات خانه داروغه یا تزئینات رنگارنگ توکلی، این خانه با دیوارهای خشتی و سقف‌های چوبی، نشانی از سبک زندگی مردمی و بی‌پیرایه دارد. با این حال، در همین سادگی، اصالتی عمیق نهفته است.
خانه پیشه‌وران بیشتر بر اساس کاربرد و نیاز روزمره طراحی شده؛ اتاق‌هایی با نورگیری طبیعی، آشپزخانه‌ای کوچک ولی کارآمد، و حیاطی که مرکز زندگی خانوادگی بوده است. امروزه، این خانه نیز پس از مرمت، به‌عنوان خانه گردشگری و صنایع‌دستی فعالیت می‌کند و بازدیدکنندگان می‌توانند ضمن آشنایی با معماری سنتی، محصولات دست‌ساز مشهدی را هم ببینند.
تجربه ای فراتر از زیارت؛ لمس تاریخ در کوچه های قدیمی مشهد
گردش در میان این سه خانه، نوعی سفر در زمان است. از شکوه داروغه تا لطافت توکلی و سادگی پیشه‌وران، هر کدام بخشی از تاریخ اجتماعی مشهد را بازگو می‌کنند. در واقع، این خانه‌ها تنها بناهای تاریخی نیستند؛ روایتگر روح و فرهنگ شهر هستند که اگر بلیط قطار تهران تهیه کنید و به این شهر برسید با بازدید از این خانه‌ها آن را حس خواهید کرد.
بافت تاریخی اطراف حرم، با کوچه‌های باریک، دیوارهای کاه‌گلی و درهای چوبی که هنوز هم بوی گذشته می‌دهند، فرصتی کم‌نظیر برای گردشگران داخلی و خارجی است تا چهره‌ای متفاوت از مشهد را ببینند. بسیاری از گردشگران، پس از بازدید از این خانه‌ها، معتقدند که تجربه‌شان از مشهد کامل‌تر شده است؛ چراکه در کنار زیارت، توانسته‌اند زندگی، هنر و تاریخ مردم این شهر را هم لمس کنند.
سخن پایانی
در روزگاری که برج‌ها و مراکز خرید چهره‌ی مشهد را دگرگون کرده‌اند، هنوز در گوشه‌هایی از شهر، خانه‌هایی وجود دارند که در برابر فراموشی ایستاده‌اند. خانه داروغه، خانه توکلی و خانه پیشه‌وران، نه‌تنها میراث معماری مشهد، بلکه آیینه‌ای از هویت فرهنگی و اجتماعی آن‌اند.
بازدید از این خانه‌ها، فرصتی است برای درنگ و تأمل؛ برای شنیدن صدای دیوارهای قدیمی که هنوز از عشق، کار، خانواده و خاطره می‌گویند. اگر بار دیگر به مشهد رفتید، پیش از رفتن به مراکز مدرن، سری به کوچه‌های تاریخی پایین‌خیابان بزنید. شاید در میان حوض‌های فیروزه‌ای و دیوارهای آجری، بخشی از تاریخ این شهر در دل شما زنده شود.
توصیف فضای خانه توکلی واقعاً شاعرانه بود، آدم حس می‌کنه همون‌جا قدم می‌زنه. آیا هنوز برنامه‌های شعرخوانی و نمایشگاه عکس اونجا برگزار می‌شن؟
بله، گاهی توسط انجمن‌های فرهنگی یا هنری مشهد برنامه‌هایی مثل نشست ادبی و نمایشگاه عکس در خانه توکلی برگزار می‌شه. صفحه رسمی میراث فرهنگی خراسان رضوی اطلاعیه‌ها رو منتشر می‌کنه.