برج گنبد قابوس؛ تاریخچه، نقشه و عکس

در قلب شهر گنبد کاووس، بر بلندای دشت‌های وسیع استان گلستان، بنایی شگفت‌انگیز چشم هر رهگذری را خیره می‌کند؛ برج گنبد قابوس، بلندترین برج آجری جهان و یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی گنبد کاووس که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این برج تاریخی که در قرن دهم میلادی به فرمان قابوس بن وشمگیر، حاکم دانش‌دوست و هنرپرور سلسله زیاریان ساخته شد، شاهکاری بی‌نظیر از معماری ایرانی است که پس از بیش از هزار سال، همچنان استوار بر آسمان خراشیده است.

کاربری این برج همواره در هاله‌ای از ابهام بوده است؛ برخی آن را مقبره قابوس می‌دانند، گروهی دیگر رصدخانه‌ای برای ستاره‌شناسان. اما هر هدفی که داشته، این بنا گواهی زنده بر عظمت هنر و تمدن ایرانی است. اگر می‌خواهید با تاریخچه این اثر، نقشه برج گنبد قابوس و عکس‌های دیدنی آن آشنا شوید، در ادامه این مطلب با دستی بر ایران همراه باشید.

گنبد قابوس، با آن قامت استوار و خطوط هندسی‌اش، نه فقط بنایی از آجر، که فریادی است از ژرفای تاریخ ایران.

–عبدالحسین زرین‌کوب

مشخصات ساختاری و ویژگی‌های برج گنبد قابوس

سبک معماری این بنا، چیزی بین سبک خراسان و اوایل سبک رازی است. سازندگان از مصالح ساختمانی مرغوبی استفاده کرده‌اند. برای مثال، از آجر پخته در ساخت کل بنا استفاده شده است. کیفیت بنا، خود، گویای این امر است؛ زیرا این آرامگاه به‌رغم گذر زمان و تغییرات آب‌وهوایی و دیگر عوامل ناسازگار، سالم مانده است.

طبق تاریخ معماری ایرانی، بعد از آرامگاه‌های با ته‌رنگ چهارگوش، معماران ایرانی به ساخت آرامگاه‌هایی با ته‌رنگ پره‌دار و ستاره‌شکل روی آوردند. آغاز این نوآوری، ساخت گنبد کاووس است. برج کاشانه که در دوره‌ی ایلخانیان در بسطام ساخته شده نیز آخرین نمونه از این دست بناها محسوب می‌شود.

بدنه‌ی بیرونی برج گنبد قابوس، شکلی مدور دارد و ارتفاع آن با احتساب سقف مخروطی‌اش، ۵۲ متر است. کل برج روی تپه‌ای مصنوعی به ارتفاع بیش از ۱۰ متر ساخته شده است که به‌عنوان پی ساختمان عمل می‌کند. محیط داخلی این برج ۳۰ متر و محیط خارجی آن ۶۰ متر است. قطر داخلی، از پایه‌ی آن، نزدیک به ۱۰ متر است.

موقعیت مکانی برج گنبد قابوس کجاست؟

برج گنبد قابوس در استان گلستان، شمال شهر گنبد کاووس و در خیابان امام خمینی شمالی قرار دارد. اگر قصد بازدید از این برج را دارید، از لوکیشن زیر استفاده کنید:

سه قسمت برج گنبد قابوس

1. پی: همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، این برج بالای یک تپه‌ی مصنوعی ساخته شده است. این بنا، از آجر و بتن سنتی ایرانی به نام «ساروج» ساخته شده است. داخل بنا مانند تمام برج‌های مقبره‌ای دیگر، سردابی وجود دارد که با گذر زمان و غارت کسانی که در این قسمت به‌دنبال گنج بوده‌اند، فقط بخش کمی از آن سالم باقی مانده است.
2. بدنه: بدنه‌ی گرد بنا، پره‌ها یا تَرک‌هایی دارد که روی ساقه را پوشانده‌اند و افزون بر ایجاد جلوه‌‌ای زیبا، باعث استحکام بیشتر آن شده‌اند. این 15 تَرک، نسبت به بنا زاویه‌ی قائمه دارند و با فاصله‌ی مساوی از هم قرار گرفته‌اند و در طول روز سایه‌هایی خلق می‌کنند که به زیبایی بنا می‌افزایند. ساختن بنای برج در بالای تپه، بدنه‌ی باریک و بلند و سقف نوک‌تیزش باعث شده‌اند که این برج بر تمام برج‌های باستانی دیگر برتری داشته باشد. تنها ورودی برج در جهت جنوب شرقی است و تاقی هلالی بر سردر آن وجود دارد. این یکی از اولین نمونه‌های مقرنس است.
3. گنبد مخروطی (رُک): خود این گنبد، ۱۸ متر ارتفاع دارد و داخل آن فضایی به قطر ۹ متر است. معمار برای ساخت این گنبد هم از آجر پخته استفاده کرده است. گنبد برخلاف اغلب برج‌ها و آرامگاه‌ها، بدون هیچ واسطه‌ای بر روی بدنه‌ی برج قرار گرفته است و سطحی صاف با شیب تند دارد.

مقاله پیشنهادی برای مطالعه بیشتر؛ گنبدهای ایران؛ تاریخچه، انواع و معماری خاص ایرانی

مصالح ساختمانی به‌کاررفته در برج گنبد قابوس

معمار برای ساخت گنبد، از ساروج و آجرهای ویژه‌ی دنباله‌داری استفاده کرده است که به نام «کفشکی» شناخته می‌شوند. سقف دو پوسته دارد: پوسته‌ی داخلی مانند گنبدهای خاکی، به‌شکل نیم‌تخم‌مرغی و از آجر معمولی ساخته شده است؛ اما پوسته‌ی بیرونی را از آجر دنباله‌دار ساخته‌اند.

با اینکه برج گنبد قابوس پی عمیقی در زمین ندارد، قدمت آن به هزار سال می‌رسد و همچنان مستحکم در جای خود ایستاده است. این برج در مقابل زلزله‌هایی به بزرگی ۶ ریشتر مقاومت کرده است. از آنجا که در زمان ساخت، هیچ تکنولوژی پیشرفته‌ای وجود نداشته است، معمار از روش «متراکم‌سازی» برای فشرده‌کردن خاک اطراف پایه‌ی برج استفاده کرده و اطراف نمای ساختمان را به‌صورت پلکانی یا مارپیچی درآورده است. درنتیجه، زمین اطراف پایه‌ی برج، به‌شکل تپه درآمده است.

تزیینات به‌کاررفته در این بنا

دکتر ویلسون از دانشگاه آمریکایی پنسیلوانیا که تحقیقاتی درباره‌ی این برج انجام داده است، چنین می‌گوید:

«بالای در، درون نیم‌گرد ورودی، گیلویی مقرنسی در پای تزیینات استالاکتیت وجود دارد که اولین نمونه‌ی تزیین برج است. کتیبه‌هایی کوفی در هر دو طرف وجود دارند که به‌صورت کمربندی، به دور بدنه‌ی برج درآمده‌اند که یکی از آن‌ها ۸ متر ارتفاع دارد و دیگری درست در زیر گنبد مخروطی است. آن‌ها، کتیبه‌های برجسته‌ی آجری ساده‌ای هستند که به‌راحتی قابل خواندن می‌باشند. یک قاب آجری هم دور آن‌ها را فرا گرفته است.»

روی یکی از کتیبه‌ها به عربی نوشته شده است که این قصر زیبا متعلق به شمس‌المعالی امیر بن امیرقابوس بن وشمگیر است. در کنار تاریخ ساخت به عربی، تاریخ ساخت یزگردی نیز دیده می‌شود. مبدأ سال یزگردی، زمان بر تخت نشستن یزدگرد سوم است و این نوشته از گرایش‌ ایران‌دوستانه‌ی سازنده‌ی برج نشان دارد.

برج‌های مقبره‌ای در تاریخ ایران و پی‌هایشان

در دوران باستان، مردم سازه‌های برج‌مانندی به نام «میل»، «منار»، «چراغ‌دان» یا «چراغ‌پایه» در امتداد جاده‌ها، مسیرها و مرزهای شهری می‌ساختند. منار، به‌معنای مکانی برای برافروختن نور و آتش است. در حقیقت، آن‌ها در بالای این سازه‌ها آتش روشن می‌کردند تا در شب‌ها یا روز‌های مه‌آلود، راه را به مسافران نشان دهند. آن‌ها همچنین از نور برای انتقال پیام به راه‌های دور استفاده می‌کردند.

ایرانیان باستان، در زمان ساسانیان (قرن‌های ۳ تا ۷ میلادی) این برج‌ها را به آتشکده تبدیل کردند و زنده نگه داشتن آتش را به موبدان (روحانیان زرتشتی) سپردند. قدیمی‌ترین آن‌ها در شهر ممسنی است که «میل اژدها» نامیده می‌شود. این میل متعلق به دوره‌ی اشکانیان است. بعدها در ساخت آرامگاه‌ها از معماری این میل‌ها الگوبرداری شد.

پیش از اسلام، ساخت مقبره به‌صورتی که پس از اسلام رایج شد، مرسوم نبود. از پادشاهان هخامنشی آرامگاه‌های ساده و گوردخمه‌هایی به جا مانده است. در عهد ساسانیان نیز که پایبندی سختی به قواعد دین زرتشت داشتند، مقبره‌ای برای بزرگان ساخته نمی‌شد؛ زیرا طبق آموزه‌های این دین، دفن جسد در خاک باعث آلودگی این عنصر مقدس می‌گشت و ممنوع بود.

تنها «استودان‌ها» و «برج‌های خاموشی» از نمونه‌مدفن‌های به‌جا‌مانده از این دوره‌اند و پادشاهان پر هیبت و شکوه ساسانی، آرامگاه اختصاصی نداشتند. پس از اسلام نیز از آنجا که در این دین، ساختن بنای یادبود برای افراد درگذشته جایی نداشت و مخالف فرامین پیامبر اکرم(ص) بود، ساخت آرامگاه رایج نبود و در قرون اولیه اسلام مقبره‌ای ساخته نشد؛ اما در قرن‌های بعد، کم‌کم ساخت چنین بناهایی رایج شد که عهد سامانیان، اوج تکامل این بناهاست.

پس از ساخت برج گنبد کاووس، برج‌های آرامگاهی دیگری به پیروی از آن و با ته‌رنگی مشابه ساخته شد که برج طغرل در ری و برج مهمان‌دوست در دامغان نمونه‌هایی از این برج‌ها هستند. در عصر معاصر نیز هوشنگ سیحون در دوره‌ی پهلوی، آرامگاه بوعلی‌سینا در شهر همدان را با الگوگیری از برج گنبد کاووس ساخت.

بیشتر بخوانید؛ برج طغرل با تاریخچه‌ای غنی و معماری شگفت‌انگیز

قابوس بن وشمگیر، حکمرانی هنردوست

قابوس بن وشمگیر از پادشاهان دودمان آل زیار است. وی از ضعف آل بویه استفاده کرد و توانست جرجان را به چنگ بیاورد و بعدها بر قلمروی خویش بیفزاید. او خود اهل ادب و هنر بود و به فارسی و عربی شعر می‌سرود. دربار او پناهگاه ادیبان و هنرمندان و حکما بود. بوعلی سینا نیز مدتی در جرجان زیست و با قابوس بن وشمگیر رابطه‌ای دوستانه داشت. شاید هوشنگ سیحون در الگوگیری از برج گنبد قابوس برای ساخت آرامگاه بوعلی، این دوستی و همنشینی را در نظر داشته است.

گنبد کاووس، شهری جدید بر تاریخی کهن

شهری که امروزه به نام گنبد کاووس می‌شناسیم، شهری جدید محسوب می‌شود که در دوران رضاشاه پهلوی ساخته شد. رضاشاه به پاسداشت قابوس بن وشمگیر آن را گنبد قابوس نامید که بعدها به گنبد کاووس مشهور شد. این شهر در محلی ساخته شد که در تاریخ ایران جایگاهی ویژه دارد و در گذشته، به نام هیرکان شناخته می‌شد و بعدها جرجان نام گرفت. این شهر پایتخت آل زیار بود و قرارگرفتن بر سر راه ابریشم اهمیت آن را دوچندان می‌کرد.

طراحی شهر گنبد کاووس را معماری آلمانی بر عهده داشت و آن را به‌صورت شطرنجی و بدون بن‌بست طراحی کرد. هرچند امروزه به‌دلیل ساخت‌وسازهای نامتناسب، طرح منظم و اصلی شهر از بین رفته است.

این شهر زادگاه بزرگانی چون فخرالدین اسعد گرگانی شاعر و همچنین، سیداسماعیل جرجانی پزشک است.

از برج گنبد قابوس بازدید کنید

اگر به‌صورت شخصی یا در قالب تورهای داخلی در ایران سفر می‌کنید و به استان گلستان می‌روید، در نظر داشته باشید برج گنبد قابوس بنایی دیدنی است که بازدید از آن را نباید فراموش کنید. ارزش دارد که برای بودن در مکانی تلاش کنید و زمان بگذارید که با وجود تمام رویدادهای تاریخی، همچنان پابرجاست و خبر از روزهای شکوه و جلال شهری می‌دهد که روزگاری نشیمن پادشاهان و دانشمندان و حکما بوده و آبشخوری غنی برای فرهنگ و هنر ایران‌زمین به حساب می‌آمده است.

استان گلستان در شمال شرقی تهران و جنوب شرقی دریای خزر واقع شده است. این منطقه جاذبه‌های فرهنگی بسیاری در خود دارد؛ مانند سبک زندگی قبایل ترکمن. همچنین، موزه‌ی فرش ایرانی نیز که به‌صورت تخصصی به فرش ترکمن می‌پردازد، در نزدیکی برج گنبد قابوس واقع شده است. این موزه، بعد از موزه فرش تهران و موزه فرش مشهد، مهم‌ترین موزه فرش کشور محسوب می‌شود. جنگل هیرکانی، تالاب‌های آلاگل، آلما‌گل و آجی‌گل نیز از جاذبه‌های طبیعی نزدیک شهر گنبد کاووس هستند.