استان فارس، سرزمینی پر از رمز و رازهای تاریخی و فرهنگی است که چشم انداز باستان شناسی ساسانی آن، میلیون‌ها سال پیش را زنده می‌کند و گوشه‌ای از شکوه و عظمت ایران باستان را به تصویر می‌کشد. این منطقه نه‌تنها محل ظهور یکی از قدرتمندترین سلسله‌های تاریخ ایران بود بلکه مجموعه‌ای از آثار بی‌نظیر و ثبت‌شده در فهرست آثار ایران در یونسکو را در خود جای داده است.
هر بنا و هر سنگ در این خطه، روایتگر داستانی پرهیجان از هنر، معماری و تمدن ساسانی است که همچنان قلب تاریخ‌دوستان را به تپش وا می‌دارد.
در میان سلسله‌های بزرگ ایران، ساسانیان با تأثیر بی‌نظیری که بر فرهنگ، سیاست و معماری فارس گذاشتند، نقش مهمی در شکل‌گیری این منطقه ایفا کردند. در این نوشته از «دستی بر ایران»، به بررسی نقشه و عکس‌های ارزشمند این چشم انداز باستان شناسی ساسانی می‌پردازیم تا جلوه‌های تاریخ ساسانی را با نگاهی نو و دقیق‌تر بشناسیم.
در آثار ساسانیان، معماری و هنر به اوج کمال خود رسید و این آثار نه‌تنها میراثی ملی بلکه گنجینه‌ای بی‌بدیل در تاریخ تمدن بشرند.
ارنست هرتسفلد (باستان‌شناس آلمانی فعال در حوزه هنر و معماری)
نمایش
چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس، پایتخت‌‌های ۴۰۰ساله
مطالعات باستان‌شناسان و محققان و تاریخ‌نگاران نشان‌دهنده‌ی موقعیت خارق‌العاده این منطقه در ایران است. استان فارس جایگاه فرهنگی و تاریخی بی‌بدیلی در ایران دارد. این استان به‌مدت حدود ۴۰۰ سال پایتخت ساسانیان را در خود داشته است. ساسانیان باشکوه‌ترین بناها را در این منطقه ساخته‌اند. آمار نشان می‌دهد که بیشترین مکان‌های تاریخی باقیمانده از دوران ساسانیان، برای این منطقه به ثبت رسیده‌اند.
امپراتوری ساسانی، یکی از دوره‌های تاریخی برجسته‌ی ایران است. در این دوره، تمدن ایرانیان به اوج خود رسید. امپراتوری ساسانی با امپراتوری بیزانس در روم هم‌زمان بود. بنابراین، به‌دلیل تعاملات بین این دو تمدن، از آنجا که ریشه‌ی معماری و فرهنگ این دو ملت به آن دوره برمی‌گردد، شباهت‌های بسیاری بین این دو امپراتوری وجود دارد. آثار بهجامانده از عهد ساسانی در این محل را به‌عنوان چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس می‌شناسیم.
شهرهای باستانی ساسانیان در منطقه فارس: بیشاپور، فیروزآباد، سروستان
طبق یافته‌های باستان‌شناسی در استان فارس، حدود ۳هزار اثر ارزشمند در این منطقه کشف شده‌اند که قدمت آن‌ها به زمان شکل‌گیری چشم انداز باستان شناسی ساسانی برمی‌گردد. این یافته‌ها نشان‌دهنده‌ی این واقعیت است که حکومتی قدرتمند بر این منطقه حکمرانی می‌کرده است.
شناخته‌شده‌ترین آثار موجود در چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس، به شهرهای تاریخی بیشاپور، فیروزآباد و سروستان تعلق دارند. حدود ۳۰ سنگ‌نگاره‌ی تاریخی و همچنین چندین جاده‌ی ارتباطی متعلق به دوره‌ی ساسانی، در استان فارس امروزی یافت شده‌اند.
بیشاپور، فیروزآباد و سروستان به‌همراه داراب و فسا، راه شریانی مشترکی دارند و با جاده‌هایی که در دوره‌ی ساسانیان ساخته شده‌اند، به هم متصل می‌شوند. بیشاپور در ۶۰ کیلومتری شمال غربی فیروزآباد قرار دارد. سروستان در شمال شرقی فیروزآباد و شرق فسا واقع شده است.
بیشاپور؛ بازمانده چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس
بیشاپور یکی از ازرشمندترین شهرهای تاریخی بهجامانده از دوره‌ی ساسانیان است که دیرینگی آن به سده‌ی سوم میلادی بازمی‌گردد. این شهر در نزدیکی کازرون در استان فارس واقع شده است. اولین بار بین سال‌های 1314 تا 1319 خورشیدی تیمی از موزه‌ی لوور فرانسه به سرپرستی رومن گیرشمن، کاوش در این محوطه‌ی باستانی را بر عهده گرفت.
شهر بیشاپور به فرمان شاپور اول ساخته شده است. وی دستور ساخت شهری در منطقه‌ای خوش‌آب‌و‌هوا بر سر راه تیسفون به تخت جمشید را داد. ایرانیان و زندانیان رومی این شهر را با هم ساختند. این شهر به‌شیوه‌ی معماری رومی مشهور به هیپوداموس ساخته شده است. شهرهایی با این ته‌رنگ به شکل مستطیل گسترش می‌یافتند و دارای چهار دروازه بودند که با دو خیابان متقاطع به هم وصل می‌شدند. شهرها در حصار کوه، رودخانه، دیوارهای قلعه و خندق محافظت می‌شدند و دارای دو بخش بوده‌اند: ارگ سلطنتی و منطقه‌ی مردم‌نشین.
از آنجا که هنر و معماری رومی بر معماری بیشاپور تأثیر داشته است، بیننده می‌تواند شباهت‌هایی بین سبک‌های این دو ملت مشاهده کند و اثرگذاری هنر رومی را در چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس به‌خوبی درک کند.
برجسته‌ترین بقایای تاریخی کشف‌شده در بیشاپور عبارت‌اند از:
- ایوان موزاییک، معبد آناهیتا، کاخ سلطنتی، تالار تشریفات از بخش سلطنتی شهر
- گرمابه و کاروانسرا از بخش مردم‌نشین.
سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان یکی از آثار برجسته‌ی نزدیک شهر بیشاپور است. تنگ چوگان محلی برای بازی چوگان پادشاهان ساسانی بوده که شش سنگ‌نگاره از آن دوره بر کوه باقی مانده است. این سنگ‌نگاره‌ها از جهت ظرافت و شکوه با سنگ‌تراشه‌های تخت رستم برابری می‌کند و در آن‌ها پیروزی پادشاهان ساسانی بر رومیان و اعراب و یاغیان و همچنین، دریافت فر ایزدی پادشاهان از اهورامزدا را نمایش می‌دهند.
غار شاپور یکی از جاذبه‌های گردشگری استان فارس است که در مجاورت شهر باستانی بیشاپور واقع شده است. در غار، تندیس باشکوهی از شاپور یکم، دومین پادشاه ساسانی، قرار گرفته است که تنها تندیس بهجامانده از عهد باستان ایران به حساب می‌آید. این سنگ از یک چکیده‌سنگ یا استلاگمیت، تراشیده شده است. با گذشت حدود 1700 سال از عمر این پیکرتراشه هنوز جزئیات هنرمندانه‌ی آن مشهود و حیرت‌انگیز است. این تندیس تا سال 1336 بر کف غار افتاده بود. ارتش شاهنشاهی وقت، آن را دوباره بر سرجایش برگرداند و استوار کرد.
فیروزآباد؛ نماد شکوه ساسانی در استان فارس
فیروزآباد اولین پایتخت ساسانیان، جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای دارد. این چشم انداز باستان شناسی ساسانی، در ۱۱۰ کیلومتری جنوب شیراز واقع شده است. اردشیر پاپکان این شهر را تأسیس کرد و آن را اردشیرخوره، به‌معنای شکوه و جلال اردشیر، نام نهاد. این کار در واقع اعلام جنگ به حکومت مرکزی اشکانیان و اردوان پنجم بود؛ زیرا تنها پادشاهان می‌توانستند نام خود را بر شهرها بنهند. در نهایت، ارشیر پاپکان توانست اردوان پنجم را شکست دهد و فرمانروایی ساسانی را پی‌ریزی نماید. این شهر، گرد ساخته شده بود و حصاری گلین داشت و با خندق محافظت می‌شد.
اردشیرخوره بعدها به نام فیروزآباد شهرت یافت. این شهر از ساختمان‌های ساده‌ای از قلوه‌سنگ و گل تشکیل شده بوده است. ساختمان‌ها دور از هم و در میان حیاط‌ها و باغ‌ها بودند. این طرح تمام شهر را پوشانده بود، به‌جز دایره‌ی مرکزی که با حصاری از بقیه شهر جدا می‌شد و محل زندگی شاه و بزرگان بود. شهر برپایه‌ی محاسبات دقیق ساخته شده است و همین، آن را از همتایانش چون دارابگرد و هترا متمایز می‌سازد.
کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد، مهم‌ترین مکان تاریخی این شهر باستانی است. این کاخ دارای سه گنبد و تالارهای تو در تو است. گچ‌بری‌های آن هنوز با کم‌ترین آسیب پابرجا مانده و یکی از زیباترین جلوه‌های چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس به حساب می‌آید.
در نزدیکی شهر باستانی فیروزآباد، بناهای تاریخی شکوهمند بسیاری وجود دارند. از چشمگیرترین جاذبه‌های گردشگری فیروزآباد می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
- قلعه دختر واقع در شش کیلومتری شمال فیروزآباد، شهر باستانی گور، رصدخانه و سنگ‌نگاره‌ی چهار شاهزاده.
سروستان؛ نماد تاریخ باستانی استان فارس
سروستان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای تاریخی با بناهای کهن چشمگیر در استان فارس است که قدمت آن به دوره‌ی ساسانی برمی‌گردد و جزو چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس به حساب می‌آید. شهر باستانی سروستان بناهای تاریخی بسیاری دارد. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- کاخ سروستان (ساسان)، قلعه گبری، قلعه برزو، آرامگاه شیخ یوسف سروستانی و تعداد فراوانی کتیبه‌های تاریخی.
کاخ سروستان، یک بنای کهن دوره ساسانیان است که به‌عنوان کلبه‌ی شکار، برای سرگرمی و استراحت پادشاهان ساخته شد. این کاخ شامل تعدادی ایوان، یک اتاق و یک تالار مرکزی است. معماری منحصربهفرد این کاخ که به کاخ ساسان نیز شهرت دارد، نماد به‌کارگیری هنر باستانی ایرانیان در ساخت گنبد و به‌کارگیری تکنیک‌های ظریف است. این بنا شبیه کاخ فیروزآباد و کوچک‌تر از آن است؛ اما معماری پیچیده‌تر و اصولی‌تری دارد. پژوهشگران با توجه به معماری پیشرفته‌ی این کاخ، آن را متعلق به اواخر دوره‌ی ساسانی و اوج معماری این امپراتوری می‌دانند. این بنا از نمادهای بی‌بدیل چشم انداز باستان شناسی منطقه فارس به حساب می‌آید.
اهمیت چشم انداز باستان شناسی ساسانی در منطقه فارس
ساسانیان در این منطقه، اساس فرهنگ و تمدن ایران باستان را تقویت کردند. آن‌ها بناهای تاریخی شگفت‌انگیز و فریبنده، فرهنگ و تمدن مدرن و بناهای باشکوهی ساختند. کاخ اردشیر بابکان، معبد آناهیتا، شهر باستانی گور، کاخ ساسان و کتیبه‌های سنگی، بیانگر شکوه چشم انداز باستان شناسی ساسانی در منطقه فارس هستند.
علاوه بر بیشاپور و فیروزآباد و سروستان، دیگر شهرهای فارس هم مکان‌های بسیار باارزشی برای جذب گردشگران داخلی و بین‌المللی دارند. برخی از بقایای باستانی این منطقه، به دوره‌ی ساسانی تعلق دارند، درحالی‌که آثار دیگر متعلق به دوره‌های باستانی دیگر هستند. در ادامه، برخی از این جاذبه‌ها را بیان می‌کنیم:
- قلعه ایزدخواست در آباده
- بُراق گرگه و قدمگاه سده در نزدیکی روستای سده در اقلید
- آتشکده کاریان در لارستان و معبد جماسب در جهرم
- کاخ کیومرث و آتشکده آذرجو در داراب
- تیزاب گرگه و بستانک گرگه در سپیدان
- قلعه ضحاک فسا
- مجسمه و غار شاپور و سنگ‌نگاره شاه بهرام دوم در کازرون
- قلعه اژدهاپیکر در لارستان
- تخت جمشید، نقش رستم و نقش رجب در مرودشت
- سنگ‌نگاره سراب بهرام
- میل‌اژدها در نورآباد ممسنی.
اگرچه اماکن تاریخی شهرهای مختلف استان فارس بسیار ارزشمندند، متأسفانه هنوز چندان شناخت و شهرت جهانی پیدا نکرده‌اند. در حقیقت، تنها برخی از آن‌ها به‌عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند. یکی از اهداف اصلی صنعت گردشگری آشناکردن گردشگران خارجی با بناهای تاریخی این منطقه است.
امروزه، بیشتر کشورها به کسب جایگاهی بالا از لحاظ فرهنگ، تاریخ و تمدن برای کشورشان اهمیت می‌دهند. بنابراین، معرفی بهتر جاذبه‌های گردشگری ایران، همچون چشم انداز باستان شناسی ساسانی در منطقه فارس (بیشاپور، فیروزآباد و سروستان) ضروری است.
پرسش‌های متداول درباره چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در سؤال‌های زیر پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های همین پست از ما بپرسید. ما حتماً به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
محور ساسانی چیست و شامل چه آثار شاخصی می‌شود؟
📐محور ساسانی به مجموعه‌ای از آثار باستان‌شناسی در استان فارس اشاره دارد که در سه منطقهٔ فیروزآباد، بیشابور و سروستان واقع شده‌اند. در این محور، ۸ اثر معماری (از جمله قلعه و کاخ)، ۲ شهر تاریخی، ۸ نقش‌برجسته و یک قلعهٔ شاخص ثبت جهانی شده‌اند و نمایانگر شکوه هنر و مهندسی دورهٔ ساسانی هستند.
آثار ثبت‌شدهٔ فیروزآباد در فهرست جهانی یونسکو کدامند؟
🏛️در شهرستان فیروزآباد پنج اثر ساسانی در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته‌اند:
- قلعهٔ دختر (قلعهٔ شهریز)
- نقش‌برجسته تاج‌گذاری و پل مهرنرسه
- نقش‌برجسته پیروزی شاپور اول
- کاخ اردشیر بابکان
- شهرگور (پارک تاریخی شاپور)
چرا غار شاپور اهمیت ویژه‌ای در محور ساسانی دارد؟
🗿این غار به دلایل زیر از مهم‌ترین جاذبه‌های ساسانی در فارس است:
- سنگ‌نگارهٔ باشکوه شاپور اول در ورودی غار
- مجسمهٔ شاپور اول و نقش‌برجسته‌های متنوع داخل غار
- سامانهٔ تأمین و ذخیرهٔ آب (آب‌انبار و جویبار زیرزمینی)
آیا پیکر شاپور اول در غار شاپور دفن شده است؟
⚰️روایت‌های محلی از دفن پیکر شاپور اول در این غار حکایت می‌کنند؛ اما تا کنون شواهد باستان‌شناسی یا تاریخی معتبری برای تأیید این موضوع یافت نشده است. افسانه‌ها می‌گویند شاپور پس از شکست در نبرد، به غار پناه برده و ناپدید شده است.
ویژگی منحصربهفرد شهر باستانی گور چیست؟
🕌شهر گور به‌خاطر طراحی دایره‌ای‌شکلش شهرت دارد و نخستین شهر دایره‌ایِ ثبت‌شده در ایران به شمار می‌آید. این طرح هندسی منحصربهفرد در دورهٔ ساسانی، نمادی از قدرت مرکزی و مهندسی شهری پیشرفته بود.
چرا برخی باستان‌شناسان کاخ اردشیر بابکان را آتشکده می‌دانند؟
🔥علت این برداشت به معماری ویژه و احتمال استفادهٔ آیینی بازمی‌گردد. برخی محققان معتقدند این بنا بیش از کارکرد کاخ، محل برگزاری مراسم آیینی زرتشتی بوده است؛ چرا که نشانه‌هایی از فضای مقدس و فاقد تزئینات تجملیِ کاخمانند دارد و دین زرتشت در قرن سوم میلادی پیروان فراوانی داشت.
