جنگلهای هیرکانی، این گوهر بیهمتای طبیعت ایران، هم روایتگر تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمیناند و هم از سال ۲۰۱۹ با عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته میشوند. این پهنهی سبز در گذرگاه طلایی میان البرز و دریای خزر گسترده شده و با بیش از ۵۵ هزار کیلومتر مربع وسعت، سهمی بزرگ از اکوسیستم شمال ایران را در آغوش دارد. ساکنان بومی آن را «فسیل زنده» و «موزهی طبیعی» مینامند؛ نگینی که در دل شمال میدرخشد و به طبیعت جان دوباره میبخشد.
این جنگلهای کهنسال که از شمالغرب تا شمالشرق ایران امتداد یافتهاند، گنجینهای از تنوع زیستی و اصالت گونههای نادر گیاهی و جانوری را پاس میدارند. هیرکانیها جایی است که تاریخ و طبیعت دست در دست هم میگذارند؛ از ریشهی نام باستانی گرگان تا نقش پررنگشان در فرهنگ و اقتصاد محلی. با دیدار از این جاذبهی طبیعی کمنظیر، مزهی اصالت و شکوه طبیعت را لمس میکنید. برند «دستی بر ایران» همراه شماست تا به قلب طبیعت بکر ایران قدم بگذارید.
در هیرکانی، هر برگ نجوا میکند و با نسیم میرقصد؛ اینجا طبیعت شعری است که تپش دل را تندتر میکند.
-هوشنگ ابتهاج (ه.ا. سایه)
نمایش
گذری بر پیشینه جنگل های هیرکانی
بر پایه پژوهشها، پیدایش این جنگلها به دوران سوم زمینشناسی (ژوراسیک) و همعصر دایناسورها بازمیگردد. اهمیت این سابقه زمانی زمانی پررنگتر میشود که بدانیم عصر یخبندان در دوران چهارم رخ داد و بیشتر جنگلها را از میان برد؛ اما هیرکانی به سبب قرارگرفتن میان البرز و خزر و برخورداری از اقلیم معتدل، از یخزدگی در امان ماند.
از هیرکانی بهعنوان مادر جنگلهای اروپا و آمریکای شمالی یاد میشود. شباهت ریشههای گیاهی و حتی خویشاوندی پرندگان نشان میدهد که پس از یخبندان، پیوند دیرین آنها از هم گسسته است.
جایگاه جغرافیایی هیرکانی
این جنگلها از شرق تا غرب، بخشهایی از پنج استان را در بر میگیرند:
- استان خراسان شمالی
- استان گلستان
- استان مازندران
- استان گیلان
- استان اردبیل
در جنوبشرقی جمهوری آذربایجان نیز ردّی از این پوشش طبیعی دیده میشود؛ از جلگهی پست لنکران تا کوههای تالش.
نوار جنگلی هیرکانی در شمال ایران، حدود ۸۰۰ کیلومتر طول و ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پهنا دارد. غربیترین نقطه از آستارا در گیلان آغاز میشود و تا درهی گلیداغی در گلستان امتداد مییابد.
بهطور کلی سه الگوی اقلیمی در این پهنه تشخیص داده شده است:
- مرطوب جنبحارهای در ارتفاعات میانی
- اقیانوسی
- قارهای مرطوب در نواحی کوهستانی
عواملی چون تراکم جنگل، شیب و فاصله تا دریای خزر بر چگونگی اقلیم اثر میگذارند.
بارشها عمدتاً در بهار، اواخر پاییز و زمستان رخ میدهد. میانگین دما در محدودهی ۱۵ تا ۱۸ درجه سانتیگراد قرار دارد و خاکها از مواد آلی و معدنی غنیاند.
تنوع زیستی: گیاهان و جانوران
یکی از دلایل برجستهبودن هیرکانی در فهرست جاذبههای طبیعی ایران، تنوع زیستی کمنظیر آن است. تاکنون بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاهی، ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار در این زیستبوم شناسایی شده است؛ هرچند آسیبهای انسانی، شمار برخی گونهها را کاهش داده است. در ادامه، بهاختصار به برجستهترین گروهها اشاره میشود.
پوشش گیاهی منطقه
پوشش گیاهی با ارتفاع از سطح دریا تغییر میکند. زمانی در جلگهی ساحلی خزر، گونههایی چون بلندمازو، توسکای سیاه و ییلاقی، سفیدپلت و لرگ فراگیر بودند؛ اما امروز بخش بزرگی از آن اراضی به کاربری کشاورزی و شهری بدل شده است.
دامنههای پاییندست تالش و البرز تا ارتفاع کمتر از ۷۰۰ متر، پوشیده از جنگلهای مرطوب متنوع با گونههایی مانند بلندمازو، ممز اروپایی، انجیلی ایرانی، آزاد قفقازی، شبخسب و خرمندی است.
در ارتفاعات میانی ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ متر، که کمربند ابری شکل میگیرد، راش شرقی، بلندمازو، ممز اروپایی، لِوَر و شاهبلوط غلبه دارند. در نواحی نیمهآلپی و بلندای کوهستان، بلندمازو، لور، بوتهزارها و استپها دیده میشوند.
زیست جانوری منطقه
برخی گونهها مانند ببر مازندران روزگاری در این جنگلها میزیستند و امروز منقرض شدهاند؛ با این حال، هیرکانی هنوز زیستگاه پستاندارانی چون پلنگ قفقاز، سیاهگوش، خرس قهوهای، گراز وحشی، گرگ، شغال زرد، گربهی وحشی، گورکن و سمور و طیف گستردهای از پرندگان است. عقاب، جغد، اردک خاکستری، کرکس و قرقی از پرندگان شاخص این پهنهاند.
نواحی تحت حفاظت در هیرکانی
نزدیک به ۱۰ درصد از این جنگلها تحت حفاظت قرار دارند، از جمله:
- پناهگاه حیاتوحش دودانگه و چهاردانگه در ساری، مازندران؛
- پارک ملی گلستان؛
- منطقهی حفاظتشدهی البرز مرکزی؛
- شبهجزیره و تالاب میانکاله در شمال بهشهر، مازندران؛
- پناهگاه حیاتوحش دشتناز در شمالشرق ساری، مازندران؛
- منطقهی حفاظتشدهی سیاهکشیم در جنوب تالاب انزلی، گیلان؛
- منطقهی حفاظتشدهی جهاننما در جنوبشرقی کردکوی، گلستان؛
- منطقهی حفاظتشدهی لیسار در تالش، گیلان؛
- پناهگاه حیاتوحش سمسکنده در ساری، مازندران؛
- پناهگاه حیاتوحش سلکه در صومعهسرا، گیلان؛
- جنگلهای فندقلو در اردبیل.
چالشها و تخریبها
چرای بیرویه دام، قاچاق خاک و چوب، ساختوسازهای خارج از ضابطه و آتشسوزیها، این میراث کمنظیر را تهدید کردهاند؛ برآوردها از نابودی حدود ۵۱ درصد پوشش جنگلی حکایت دارد.
پارک ملی گلستان؛ نگین مناطق حفاظتشده
هر یک از مناطق حفاظتشده هیرکانی ویژگیهای خاص خود را دارند. پارک ملی گلستان کهنترین منطقهی حفاظتشده ایران است.
این پهنه در سال ۱۳۳۶ با نام «منطقهی حفاظتشده آلمه وایشکی» زیر چتر کانون شکار قرار گرفت و در ۱۳۵۰ بهعنوان نخستین پارک ملی ایران در فهرست یونسکو ثبت شد و بهعنوان یکی از ذخیرهگاههای زیستمحیطی زمین شناخته گردید.
اختلاف ارتفاعی نزدیک به ۲۰۰۰ متر در نقاط مختلف پارک، ریزبومهای گوناگونی پدید آورده است.
گلستان سرشار از آب است: ۲۱ چشمه و چندین رودخانه همچون مادرسو، زاو، قرتو، گلشن، گلستان، جانو، سردارخانه، دوشان، آقسو و کرکولی در آن جریان دارند.
همنشینی کوه، جنگل و آب موجب پوشش جنگلی انبوه و فراهمشدن زیستگاهی مناسب برای جانوران شده است. مرال، شوکا، گراز، قوچ و میش، کل و بز، گرگ، گربهی جنگلی، گربهی وحشی، گربهی پالاس، تشی، وشق، روباه و روباه سرخ از پستانداران این منطقهاند.
اما «پلنگ ایرانی» است که اعتبار پارک ملی گلستان را دوچندان میکند؛ بیشترین جمعیت این گونهی در خطر انقراض در این پارک زیست میکند.
در کنار پلنگ، گونههای ارزشمند دیگری مانند مرال و شوکا نیز حضور دارند که متأسفانه شکار غیرمجاز آیندهی آنها را تهدید میکند.
ظرفیتهای گردشگری هیرکانی
سفر به شهرها و روستاهای این نوار سبز برای بسیاری از ایرانیان لذتبخش است. مسیرهای دسترسی پرشمارند؛ تنها از تهران چهار جادهی اصلی به هیرکانی میرسد و در تعطیلات ملی، میلیونها نفر راهی این خطه میشوند. اقامتگاهها، هتلها و ویلاها در سراسر منطقه پذیرای گردشگراناند.
برای ساکنان اقلیمهای خشک مانند تهران، این مقصد تغییر حالوهواست. ساحل دریای کاسپین با شنا، جنگلنوردی گروهی و تنوع چشمگیر غذاهای محلی، از محبوبترین نقاط است.
فرهنگ جنوبی خزر نیز غنا و تنوعی دارد که حتی برای مسافران ایرانی تازگی میآفریند. طبیعتگردی مسئولانه در جنگلهای هیرکانی، هم لذتبخش است و هم به حفاظت از این میراث کمک میکند.
مختصات دقیق جنگل های هیرکانی کجاست؟
این جنگلها از شمالغرب تا شمالشرق ایران کشیده شدهاند. برای بازدید، ابتدا مقصد خود را مشخص کنید. میتوانید از لوکیشن زیر کمک بگیرید:
سؤالات پرتکرار درباره جنگلهای هیرکانی
اگر پاسخ خود را پیدا نکردید، در بخش دیدگاهها بنویسید تا در کوتاهترین زمان پاسخ دهیم.
معنای «هیرکان» چیست و از کجا آمده است؟
🌳«هیرکان» برگردان یونانی نام «گرگان» است و به جنگلهای کهنسالی در حاشیه خزر اشاره دارد که قدمتی چند ده میلیون ساله دارند.
جنگلهای هیرکانی ایران چند ساله هستند و چرا منحصربهفردند؟
🕰️این جنگلها بیش از ۴۰ میلیون سال عمر دارند و از عصر یخبندان جان سالم به در بردهاند. بخش مرکزی و جنوبی این زیستبوم در ایران قرار دارد و بهعنوان ذخیرهگاه زیستکره و میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
جنگلهای هیرکانی چه اهمیتی برای شمال ایران دارند؟
🌊این جنگلها برای سلامت هوا و تعدیل اقلیم حیاتیاند و کارکردهایی چون موارد زیر دارند:
- کاهش سیلاب و فرسایش خاک
- تقویت ذخایر آب شیرین از راه تغذیه آبهای زیرزمینی
- پناهگاه گونههای بومی و نادر گیاهی و جانوری
مالکیت و وضعیت حفاظت جنگلهای هیرکانی چگونه است؟
🔒این جنگلها جزو انفال و منابع طبیعی کشور هستند و همزمان بهعنوان میراث طبیعی جهان ثبت شدهاند. طبق قوانین ملی و بینالمللی، مالکیت خصوصی بر آنها ممکن نیست و حفاظت بر عهده دولت و نهادهای محیطزیستی است.
