محور فرهنگی اورامانات یکی از جاهای دیدنی سنندج است؛ جایی که پیوند طبیعت و فرهنگ در غرب ایران به شکلی کمنظیر جلوه میکند. این ناحیه در سال ۱۴۰۰ در فهرست میراث یونسکو برای ایران به ثبت رسید و توجه جهانی را برانگیخت.
اورامانات فقط با مناظر چشمگیر کوهستانی، رودهای پرآب سیروان و لیله و دشتهای پیچان شناخته نمیشود؛ معماری خشکهچین پلکانی و خانههایی که پلهپله به سوی آسمان قد کشیدهاند نیز هر مسافری را شیفته خود میکند. در هر گوشه این سرزمین، روایت زندگی مردم مهربان و نسبت عمیقشان با طبیعت جاری است؛ بهحق یک محور فرهنگی یگانه در ایران.
با قدم گذاشتن در این خطه، گویی وارد جهان مشترک تاریخ، اسطوره و زیست امروز میشوید؛ جایی که یادگارهایی از آتشکدههای زرتشتی و آیین خوشنواخت پیر شالیار در هم تنیدهاند. اینجا بامی، حیاط همسایه است و هر سنگ و چوبی، صدای دوردست تاریخ را بازمیتاباند.
با «دستی بر ایران» همراه شوید تا در دیدنیها، نقشه و عکسهای محور فرهنگی اورامانات سفری به ژرفای این سرزمین استثنایی داشته باشیم و پرده از رازهایش برداریم.
اورامانات شعریست که انسان و طبیعت با هم میخوانند.
-ههژار موکریانی
نمایش
مروری بر گذشته اورامانات
یافتههای باستانشناسی نشان میدهد نخستین نشانههای زیست انسانی در این ناحیه به پارینهسنگی میرسد؛ پژوهشها از پیشینهای بیش از چهل هزار سال خبر میدهند.
از دوره آهن نیز آثار سکونت به دست آمده است؛ مجموعهای از چند زیستگاه و یک گورخانه سنگی با قدمتی حدود سه هزار سال. چنین شواهدی، پیوستگی الگوی معماری اورامانات و سازگاری دیرپای مردم با محیط طبیعی را عیان میکند.
ویژگیهای معماری در اورامانات
چهره کالبدی اورامانات با کوهستان پیرامون خود سازگار شده و شالوده ساختوساز بر سنگ و خشکهچین استوار است. خانهها با توجه به شیب تند دامنههای صخرهای، پلکانی بنا شدهاند. بیشتر بناها دوطبقهاند و بسته به نیاز معیشتی، سازماندهی فضاها تفاوت دارد.
این ساختار پلکانی، سیمای روستا را هرموار کرده و اغلب در رأس آن دژی کهن دیده میشود. در بسیاری از خانهها، طبقه همکف نقش آخور و انبار دارد و فضای اصلی زندگی در طبقه بالا قرار میگیرد؛ پاسخی منطقی به اهمیت دامداری و سرمای سخت زمستان.
بافتهای مسکونی حول چشمههای پرآب شکل گرفته و بناها در امتداد شیب و رو به جنوب ساخته شدهاند تا از گرمای خورشید بیشترین بهره را ببرند.
شیوه زیست هورامیها نشان میدهد ستیزی با طبیعت در کار نیست؛ طبیعت خانه نخست آنان است. کنکاش در کوه و دره، فهمی ژرف از پیرامون به آنان بخشیده و نامگذاری چشماندازها بازتاب ارزش نهادن به طبیعت در نگاهشان است.
آیینها و فرهنگ هورامان
پوشاک کردی آمیختهای از نقش و رنگ است و در اورامان نیز همین تنوع چشمنواز دیده میشود. بهرهگیری از رنگهای گرم و شاد، نقوش گیاهی و جانوری و عناصر طبیعت از خصیصههای اصلی این پوشش است.
اقلیم کوهستانی و طبیعت دستنخورده باعث شده غالباً از رنگهای گرمی مانند قرمز و لاکی استفاده شود و رنگینهها از گیاهان بومی به دست آید. ریشه این جامهها تا مادها و ایران باستان امتداد دارد و نشانی از سازگاری هورامیها با محیط است.
آیینها و رسوم ویژه نیز اهمیت این منطقه را از ادوار کهن نشان میدهد؛ ردپاهایی از باورهای زرتشتی و سنتهای باستانی که بعدها با اعتقادات اسلامی درآمیخته است.
آرامگاه پیر شالیار، از مریدان عبدالقادر گیلانی، در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد و آیینهای آن شامل قربانی، دفنوازی، رقص محلی، پخت آش، شبنشینی و خواندن شعر و دعاست.
گویش و زبان مردم اورامان
زبان مردم اورامان شاخهای از کردی است. کردی خود چندین زیرشاخه دارد و زبانشناسان آن را خویشاوند زبان پارتی اشکانی میدانند.
ادبیات کردی سرشار از حماسهها و اسطورههاست. در شعر هورامی، توصیف طبیعت همنفس روایت از هورامان است؛ بازتابی از جهانبینی سازگار با محیط پیرامون.
سنجش اورامانات با نمونههای مشابه داخلی
نخست نمونههای مشابه ایرانی اورامانات را معرفی میکنیم:
روستای پلکانی بوژان
بوژان در نیشابور و کنار آبشار شکل گرفته و بستر آن بر دامنههای رشتهکوه بینالود نشسته است.
روستای پلکانی اشتیبن
این روستا در آذربایجان شرقی، حاشیه رود ارس و دل کوههای افراشته جای گرفته است. رونق دیرینه تولید ابریشم و پیشینه آن به روزگار شاه طهماسب صفوی بازمیگردد.
روستای پلکانی پالنگان
خانههای سنگچین پالنگان در ۴۵ کیلومتری کامیاران و در آستانه اورامانات قرار دارند. پیشینه روستا به پیش از اسلام میرسد. تابستانهای معتدل، قلعه تاریخی، چشمههای پایدار و آبشارهای پلکانی از جاذبههای آن است. ورود خودرو به بافت روستا ممنوع است.
روستای پلکانی کنگ
کنگ بر دامنههای بینالود و نزدیک مشهد نشسته و پیشینهاش به دوران پیش از اسلام میرسد.
روستای پلکانی اسفیدان (اسپیدان)
اسفیدان در خراسان شمالی و از توابع بجنورد است و پیشینهای نزدیک به هشت سده دارد.
روستای پلکانی هجیج
هجیج در دل دامنههای اورامانات، با خیابانهای نیمدایره و بناهای مشرف به دره و رود سیروان، از شگفتیهای معماری پلکانی ایران است.
روستای پلکانی رویین
کوچههای پیچان، بافت کهن و شیبهای پیاپی از ویژگیهای رویین است؛ روستایی نزدیک بجنورد که به «شکوفههای سیب» مشهور است.
روستای پلکانی سر آقا سید
سر آقا سید در چهارمحال و بختیاری و نزدیک شهرکرد واقع است.
روستای پلکانی زنوزق
زنوزق در آذربایجان شرقی و در دل کوه جای گرفته؛ بزرگترین روستای پلکانی ایران با قدمتی حدود ۸۰۰ سال.
همتایان جهانی محور فرهنگی اورامانات
در ادامه نمونههایی بیرون از ایران را میبینیم که با هورامان همخوانی دارند:
شهر پلکانی مانارولا
مانارولا (در گویش محلی مانائا) یکی از بخشهای Riomaggiore در ایالت «لا اسپیزا» در شمال ایتالیاست؛ به پیادهروی «راه عاشقان» و گذر از تپهها و تاکستانهای مشرف بر شهر شهرت دارد.
روستای پلکانی چینکو تره (Cinque Terre)
بر دامنههای تند و صخرههای رو به دریا ساخته شده و در هسته تاریخی آن، تردد خودرو ممنوع است.
روستای پلکانی مونته روسو آل ماره (Monterosso al Mare)این
این سکونتگاه بر سینهکش کوه نشسته و به دو بخش جدید و قدیم تقسیم میشود که با تونلی پیادهرو به هم متصلاند.
شهر پلکانی کورنلیا (Corniglia)
کورنلیا بر لبه صخرهای استوار است که گویی هر آن دریا را در آغوش میگیرد؛ تاکستانهای اطراف، چشمانداز خیرهکننده مدیترانه را قاب میکنند و برخی بناها به سده شانزدهم میرسند.
شهر پلکانی ریوماجیوره (Riomaggiore)
شهری بر شیبهای تند ایتالیا؛ نامدار به معماری تاریخی و البته نوشیدنیهای محلی.
جمعبندی درباره هورامان و مشابههای ایرانی
محور فرهنگی اوراماناتِ ثبتشده در یونسکو، همراه با نمونههای همخانوادهاش در ایران، روایتی از دیرینگی، تاریخ و سازگاری انسان با بوم اطراف است؛ ظرفیتی بزرگ برای بومگردی مسئولانه. برای حفظ این سرمایهها و دستیابی به گردشگری پایدار، پایبندی به منشور سفر مسئولانه ضروری است.
موقعیت جغرافیایی اورامانات
آورومان یا هاورامان ناحیهای کوهستانی در استانهای کردستان و کرمانشاه در غرب ایران و شمالشرق اقلیم کردستان عراق است. بخش اصلی هورامان در ایران قرار دارد و دو پهنه را دربرمیگیرد:
- دره مرکزی شرقی (ژوارو و تخت) در استان کردستان
- دره غربی (لابن) در استان کرمانشاه
سؤالات پرتکرار درباره اورامان
راز شهرت ویژه اورامان چیست؟
🗺️ ترکیب روستاهای چشمنواز پلکانی، آثار کهن، پوشش رنگارنگ محلی و آیینهای خاص، اورامان را به مقصدی فرهنگی-گردشگری با آوازهای جهانی بدل کرده است.
دلیل لقب «هزار ماسوله» برای اورامان چیست؟
⛰️ معماری ویژه پلکانی و چیدمان هرمیشکل خانهها بر شیب کوه، که اغلب قلعهای تاریخی بر فراز آن نشسته، چنین نامی را برای اورامان رقم زده است.
کهنترین سند شناختهشده اورامان مربوط به کدام دوره است؟
🧾 در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در غاری از روستای پالنگان خمرهای یافت شد که نوشتهای به خط یونانی در آن بود. این سند که به «بنچاق اورامان» معروف است، قدمت تاریخی دیرینه منطقه را تأیید میکند.
