بنای موزه آب یزد که در خانه تاریخی کلاهدوزها جای گرفته، از جاذبه های شاخص یزد است و شیوه های سنتی نگهداری آب و بهره برداری از قنات و کاریز را به بازدیدکنندگان نشان می دهد. یزد به عنوان یکی از کهن ترین شهرهای خشتی در پهنه کویر، با بارندگی اندک روبه رو است و همین موضوع به آب اهمیتی حیاتی می دهد. این موزه در سال ۱۳۷۹ همزمان با برگزاری همایش قنات در یزد افتتاح شد.
نمایش
معرفی معماری و بخش های موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)
این خانه در سده نوزدهم میلادی (اواخر دوره قاجار) به دست حاج علی اکبر کلاهدوز، تاجر شناخته شده یزدی، ساخته شد. از نظر الگوی ساخت، جزو خانه های حجابدار با دو بخش اندرونی و بیرونی است. زیربنای بنا حدود ۷۲۰ متر مربع بوده و در پنج تراز شکل گرفته است. در ادامه از پایین ترین زیرزمین تا بام، هر طبقه را مرور می کنیم:
لایه نخست:
در این تراز شاخه هایی از قنات های رحیم آباد و زارچ عبور می کند. دیرینگی قنات زارچ به حدود ۲۰۰۰ سال می رسد. این رشته که ۷۵ متر طول دارد همچنان فعال است.
سطح دوم:
این بخش در عمق ۱۰ متری زمین و به شکل هشت ضلعی ساخته شده است. به خاطر فضای مناسب و دمای ثابت، محلی ایده آل برای نگهداری مواد غذایی بوده است.
حوضی در این طبقه قرار دارد که به دلیل پر شدن مداوم با آب قنات، همیشه آب خنک در آن جریان دارد. این بخش همان پایاب یا سرداب خانه به شمار می آید؛ محلی که گذر آب قنات از آن صورت می گیرد.
در سقف این طبقه سبدی چوبی آویخته شده بود که برای نگهداری خوراکی هایی مانند پنیر و روغن کاربرد داشت. همچنین چند قلاب در زیر آن تعبیه شده بود تا گوشت آویزان شود. دمای اینجا حدود ۲۰ درجه از حیاط خانه خنک تر است و به همین دلیل برای نگهداری مواد غذایی مناسب بوده است.
سطح سوم:
این قسمت در حقیقت زیرزمین اصلی خانه کلاهدوزها است. اتاق ها و دالان های متعددی در آن دیده می شود و در روزهای سوزان تابستان به عنوان محل سکونت اهل خانه استفاده می شد.
طبقه همکف:
این طبقه بخش همکف خانه کلاهدوزها به حساب می آید و شامل فضاهای گوناگون است: اتاق پنج دری، اتاق بادگیر، تالار، پنجره های ارسی با شیشه های رنگین، آشپزخانه، آب انبار و محل استقرار خدمه. در میانه حیاط این طبقه نیز دو حوض آب قرار دارد.
تزئینات این بخش مانند مقرنس کاری، گچبری و آیینه کاری ارزش هنری بالایی دارد. گچبری هایی با طرح گیاهان و پرندگان جلوه ویژه ای به فضا داده اند.
پشت بام:
این تراز همان بام خانه است و چاه خانه ای در آن دیده می شود. با چرخ چاه، آب از چاه های مشهور «چهل گز» بالا کشیده می شد. آب چاه چهل گز برای آشامیدن و نظافت مناسب بوده و پس از برداشت، در آب انبار همکف ذخیره می شد.
چگونگی تبدیل خانه کلاهدوزها به موزه آب
در سال ۱۳۷۸ علی اصغر سمسار یزدی ایده تبدیل خانه کلاهدوزها به موزه آب را مطرح کرد. یک سال بعد این پیشنهاد عملی شد و خانه به موزه ای برای نمایش اشیای مرتبط با آب و قنات تبدیل گردید. نکات مطرح شده از سوی ایشان چنین بود:
- خانه کلاهدوزها در نزدیکی میدان امیرچخماق و مرکز گردشگری یزد قرار دارد؛ میدانی که از مقاصد مهم گردشگری شهر است. همچنین معماری چشمگیر و تزئینات گچبری بنا، بازتابی از هنر معماری سنتی پیشینیان به شمار می رود.
- در این بنا سازه ها و تاسیسات آبی گوناگونی وجود دارد که برای گردشگران جذاب است؛ از جمله پایاب و سرداب، چاه خانه و چرخ چاه، منبع آب و از همه مهم تر قنات زارچ که از طبقه اول عبور می کند. پایاب این قنات هنوز گشوده نشده است.
امروز موزه آب یزد در همین خانه دایر است و نزدیک به ۲۰۰ شی در آن نگهداری می شود. از اشیای به نمایش درآمده می توان به ابزار حفاری قنات، اسناد و مدارک حفر، وسایل روشنایی، تجهیزات تامین و حمل آب (کوزه، مشربه، چرخ چاه، مشک)، ابزار تقسیم آب (طاس و سرجه) و وسایل بهره برداری از انرژی آب (آسیاب) اشاره کرد. جنس این آثار عمدتا مسی، برنجی، شیشه ای و سفالی است.
قدیمی ترین وسایل روشنایی مورد استفاده در قنات ها چراغ های روغن سوز بوده اند که اکنون در موزه نگهداری می شوند. این چراغ ها مخزن و فتیله پنبه ای دارند.
نمونه هایی از چراغ های کاربید نیز در موزه دیده می شود که با سنگی سفیدرنگ شبیه آهک به نام کاربید کار می کردند.
از دیگر اشیای نگهداری شده، «ساعت آبی» یا دستگاه سبوکشی است؛ ابزاری زمان سنج که در گذشته کاربرد داشته است.
این وسیله یک ظرف مسی سوراخ دار در کف است که با قرار گرفتن در آب، به تدریج پر می شود. برای پر شدن کامل کاسه، واحدی به نام «سبو» در نظر گرفته می شد. این ابزار از نخستین انواع ساعت آبی جهان به شمار می رود.
دیدن موزه آب یزد را در برنامه بگذارید
مجموعه اشیای موزه آب، نمایانگر خلاقیت و پشتکار نیاکان ما در حفظ زندگی در دل فلات مرکزی ایران است. بازدید از این موزه شما را با شیوه زیست و دستاوردهای فنی گذشتگان آشنا می کند.
خانه کلاهدوزها بنایی تماشایی در یزد است که عبور قنات هایی مانند زارچ از آن، کاربری اش را به موزه آب تغییر داده است. این موزه با هدف یادآوری اهمیت آب در اقلیم کویری، هر سال میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
اگر با تور ایرانگردی یا به صورت شخصی به یزد سفر می کنید، بازدید از موزه آب یزد را فراموش نکنید. «دستی بر ایران» با معرفی دیدنی های شهرهای مختلف، شما را به دیدن این موزه دعوت می کند.
نشانی و موقعیت موزه آب یزد
این موزه در یزد، خیابان امام، شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام قرار دارد. جای دقیق آن را در نقشه زیر می بینید:
سوالات رایج پیرامون موزه آب یزد
اگر درباره این مطلب پرسشی دارید، از بخش دیدگاه های همین صفحه با ما در ارتباط باشید. در کوتاه ترین زمان پاسخ خواهیم داد.
موزه آب یزد از چه دوره تاریخی برجاست؟
این موزه در بنای تاریخی خانه کلاهدوزها شکل گرفته که در دوره قاجار ساخته شده و بیش از ۱۳۰ سال قدمت دارد.
کدام ویژگی معماری خانه کلاهدوزها اهمیت بیشتری دارد؟
سه طبقه از این خانه در زیرزمین ساخته شده، یک طبقه همکف دارد و تراز پنجم آن بام خانه است. این الگوی معماری بر اساس اقلیم گرم یزد طراحی شده تا فضای داخلی خنک تر بماند.
