نمایش
دو آیین نوروز و مهرگان از کهنترین جشنهای ایرانیاند و شباهتهای فراوانی در شیوه برگزاری دارند. ایرانیان زرتشتی هر سال هر دو را با آیینهای ویژه گرامی میداشتند. نوروز آغاز بهار و اعتدال ربیعی است و مهرگان نشانه ورود به نیمه دوم سال، آغاز سال در سنت هخامنشی و رسیدن پاییز با طلوع خورشید در برج میزان به شمار میآید.
در هر دو جشن، دو ماه نخست سال به دورههای پنجروزه موسوم به «ششپنجه» تقسیم میشد و هر پنجه به طبقهای از جامعه اختصاص داشت. این آیینها امروز در زمره میراث فرهنگی ناملموس ایران قرار میگیرند و ارزش معرفی و پاسداشت دارند.
جشن مهرگان در پاییز 1403 به عنوان بیستوپنجمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، در کمیته بینالدولی میراث فرهنگی یونسکو در کشور پاراگوئه به ثبت جهانی رسید.
زمانبندی مهرگان در تقویمهای کهن
ماههای تقویم زرتشتی (اوستایی) 30 روزه و سال شامل دوازده ماه بود. برای هر ماه و هر یک از سی روز نامی جداگانه در نظر گرفته میشد و هرگاه نام روز با نام ماه یکسان بود، آن روز را جشن میگرفتند.
به عنوان نمونه، نام روز شانزدهم هر ماه «مهر» بود؛ بنابراین شانزدهمِ ماه مهر را جشن «مهرگان» مینامیدند. پسوند «گان» در انتهای نامها معنای جشن میداد (مانند مهرگان، تیرگان و…).
در اوستا اشاره شده که تفاوت در گاهشماریها و بیتوجهی به کبیسه یا خطا در محاسبه آن، موجب جابهجایی تاریخ برگزاری میشد.
همچنین بر پایه تقویم اوستایی، گاه سال به دو فصل «تابستان بزرگ» (Hama) و «زمستان بزرگ» (Zayana) تقسیم میشد و مهرگان در آغاز زمستان بزرگ میآمد. در روزگار کهن و استفاده از تقویم اوستایی قدیم، سال دو فصل تابستان و زمستان داشت.
طبق کتاب پهلوی «بندهش»، تابستان 7 ماه و 210 روز و زمستان 5 ماه و 5 روز (155 روز) بود. در دوره ساسانی یا اندکی پیش از آن، این دو فصل نامتوازن به چهار فصل مساوی تبدیل شد: وهار، هامین، پاتیز و زمستان که امروزه به بهار، تابستان، پاییز و زمستان شناخته میشوند.
بر همین اساس، نوروز در آغاز بهار (فروردین) و مهرگان در آغاز پاییز (مهر) برگزار میشد. هر دو جشن با آیینهایی مشابه انجام میگرفت و بر یکدیگر برتری نداشتند. در شاهنامه آمده است که جمشید در نخستین روز بهار، جامه فاخر بر تن کرد، به سوی خاور بر تخت نشست و با درخشش گوهرها در پرتو خورشید، آن روز را «نوروز» نامید.
با این توضیحات، مهرگان به آغاز پاییز تعلق دارد؛ اما چون روز شانزدهمِ ماه مهر «مهر» نامیده میشود و نام روز و ماه یکی است، برگزاری اصلی جشن در همان روز شانزدهم انجام میگرفت.
ریشهشناسی مهر (میترا) و معنای آن
در اوستا، کتاب دینی زرتشتیان، «مهر» پیش از زرتشت، از بزرگترین ایزدان مورد ستایش در میان آریاییان ایران و هند معرفی شده است. در سرودههای اوستایی، مهر ایزدِ روشنایی و فروغ خورشید دانسته میشود. در وداها و سرودهای کهن هندی نیز از «میترا/مهر» یاد شده و در سندی از سده چهاردهم پیش از میلاد نام او آمده است؛ در آنجا بیشتر به معنای یار و همراه است و کمتر به خود خورشید و پرتوهایش اشاره دارد.
کتاب «مهریشت» نیز از منابع مهم درباره این ایزد است. در دیباچه آن آمده که «اهورامزدا، مهر را در شکوه و توان همسنگِ خویش آفرید.»
آیینهای برپایی مهرگان
شیوه برگزاری مهرگان شباهت بسیاری با نوروز دارد و با مجموعهای از آداب همراه است. در ادامه به برخی رسوم اشاره میشود و سپس از میان آنها، گستردن سفره ویژه را شرح میدهیم:
- رسیدگی به دادخواهی مردم
- پذیرش پیشکشهای مردمی و ثبت آن در دیوان ویژه
- حضور پیک مژدهرسان در دربار و خواندن سرودهای آیینی با الحان گوناگون
- تقسیم جشن به «مهرگان بزرگ» و «مهرگان عامه» و نسبت دادن رخدادهای بسیار به این روز
- خطبه موبدان و پهنکردن خوان یا سفره اختصاصی مهرگان، مشابه چیدمان هفتسین نوروز
گستردن سفره مخصوص مهرگان از مهمترین بخشهای آیین است. نخستین فردی که به حضور شاه میرسید، گفتوگویی انجام میداد و سرودهای ویژه میخواند.
پس از او موبدی وارد میشد، در کنار سفره مینشست و با زمزمههای نیایشی، خوراکیهای روی سفره را تبرک میکرد. بر این خوان، خوراکها و نمادهایی چون: ترنج، شکر، عناب، سیب، خوشه انگور سفید، هفت شاخه از هفت گیاه، نان گرد کوچک از آرد حبوبات، اسپند، شیر و آویشن قرار میگرفت.
تارنمای خبری زرتشتیان درباره این جشن و دیگر آیینهای ایران باستان توضیحات گستردهای عرضه کرده که مطالعه آن سودمند است.
مهرگان و دیگر سرمایههای فرهنگی را بهتر بشناسیم
مهرگان و سایر جشنهای ایرانی بخشی از سرمایههای فرهنگی ما هستند که با گذر زمان در معرض فراموشی قرار میگیرند. وظیفه ما، شناخت، پژوهش و معرفی آنها به نسلهای بعدی است. یکی از راههای معرفی، ارائه این آیینها در قالب جاذبههای گردشگری فرهنگی است.
هنگام سفرهای ایرانگردی با تور یا به صورت مستقل، درباره آیینها و سنتهای هر شهر مطالعه کنید. «دستی بر ایران» با معرفی جاذبههای فرهنگی شهرهای مختلف، شما را به شناخت ژرفتر مهرگان فرامیخواند.
