در میان منظومهی هنرهای معماری کهن این سرزمین، هیچ هنری به اندازهی گچبری سنتی ایران روح خیالپرداز ایرانی را مجسم نمیکند. این فن، فقط دیوار و گنبد را نمیآراید؛ آینهی زیست ایرانی، باورهای دینی و سلیقه هنرمندانه مردمی است که قرنها با دستانشان تاریخ را بر تن بناها نقش زدهاند.
راز دوام گچبری در همین مادهی بهظاهر ساده نهفته است: گچ مقرونبهصرفه، فراگیر و انعطافپذیر بود؛ اما در دست استادکار به کتیبهای پر معنا، محرابی باشکوه و آرایهای شکوهمند بدل میشد که قامت بنا را بلندتر نشان میداد. بخش عظیمی از جلوهی بصری معماری ایرانی، وامدار همین تزئینات گچی است؛ جایی که هنرمند، به گچ جان میدمد و آن را ماندگار میکند.
گچ برای معمار ایرانی صرفاً مصالح نیست؛ نقشها که مینشیند، دیوار نفس میکشد.
–محمدکریم پیرنیا
نمایش
جایگاه گچ در پیکره معماری ایرانی
گچ به سبب دسترسپذیری، قابلیت شکلدهی بالا و سفیدی مطلوب، همیشه در هنر و معماری ایران منزلتی ویژه داشته است.
منشأ گچ و فرآیند آمادهسازی
سنگ گچ در طبیعت فراوان است. با پخت و آسیاب آن، اندود گچی بهدست میآید که در معماری ایران نقشی کلیدی داشته است.
کاربردهای اصلی گچ در بناهای ایرانی
گچ در معماری کهن ایران کارکردهای گوناگونی دارد:
- نشانهگذاری و تعیین حدود زمین برای آغاز عملیات ساخت
- استفاده بهعنوان ملات در چیدمان دیوارها و طاقها
- اجرای آرایههای گچبری برای تزئین فضاهای داخلی، محرابها، گنبدها و ایوانها
بررسی مزایا و محدودیتهای گچ
| مزایا | معایب |
| گیرش سریع و اجرای فوری | حساسیت به آب و نم: ایجاد طبله و جداشدگی لایهها در رطوبت. |
| افزایش حجم هنگام سفتشدن | خوردگی برخی فلزات: احتمال آسیب به آهن و سرب در مجاورت گچ. |
| رفتار مناسب در برابر آتش | لزوم پوشش محافظ برای فلزات: پیشگیری از خوردگی و تغییر سطح. |
| ارزان و فراگیر | کارایی ضعیف در محیطهای مرطوب: عملکرد نامطلوب در رطوبت بالا. |
| انعطافپذیری عالی برای نقوش | نیاز به مرمت دورهای: بهویژه در نقوش ریز و زیر تنش مکانیکی. |
| زمینه سفید مناسب برای رنگ | واکنش با برخی مواد سنتی/فلزی: احتمال کدری یا تغییر رنگ. |
| پذیرش خوب رنگدانههای معدنی | آسیبپذیری در گرمای شدید: امکان ترکهای سطحی. |
شناخت ابزار و ادوات گچبری
- کاغذ طراحی سخت
- خطکش
- مداد
- پرگار
- گونیا
- کاردک
- زغالچوب مو یا بید
- انواع دَمبُر برای برش، گچاندازی و دوگچهکردن
- بومخار برای پاکسازی زمینه
- نقالی برای ساخت گل و برگ و سایه
- وَردنگی برای خطکشی موضع گرته
- ابزار کشو برای ایجاد طرحهای چوبی یا قالب
- بومگِرد برای قاشقیکردن نقاط
- شمشه برای یکنواختسازی و تراز سطوح
- قلم قاشقی برای برجستگیهای محدب مشابه
روشها و ترفندهای اجرای گچبری
هنر گچبری ایران عمدتاً در دو شیوه انجام میشود: اجرای درجا و قالبگیری. هر کدام ویژگیها و کاربردهای خاص خود را دارند و در دورههای مختلف نمونههای درخشانی بر جای گذاشتهاند.
گچبری درجا و شکلدهی مستقیم
در این روش، گچبر خمیر گچ را مستقیم روی بستر مینشاند، سطح را هموار میکند و پس از نیمگیر شدن، نقوش را میتراشد. بخش عمدهای از تزئینات گچی بناهای اسلامی مانند محراب و طاق به این شیوه شکل گرفتهاند.
قالبگیری و قطعات پیشساخته
اینجا طرح ابتدا در قالب شکل میگیرد و سپس با دوغاب گچ اجرا میشود. این شیوه در دو حالت رواج داشته است:
- قالبیِ درجا: شامل روشهای مهری و الصاقی. در مهری، نقوش با مهر روی گچ نرم کوبیده میشود (نمونه در ایلخانی و صفوی). در الصاقی، قطعات آماده روی بنا چسبانده میشوند؛ مثال در بقاع تاریخی یزد.
- پیشساخته: قطعات در قالبهای یک یا چندتکه ساخته، خشک و سپس نصب میشوند. این تکنیک در ادوار ایلخانی، صفوی و قاجار بسیار متداول بود.
تکنیکهای ویژه: مهری و الصاقی
علاوه بر دو شیوهی اصلی، روشهای خاصی به کار میرفت که جلوهای متفاوت میآفرید:
- گچبری مهری: طرح بر مهر چوبی یا فلزی حک میشود و پیش از سختشدن گچ، بر سطح فشرده میگردد؛ مناسب نقوش تکرارشونده هندسی و گیاهی در آثار ایلخانی و صفوی.
- گچبری الصاقی: قطعات از پیش آماده پس از ساخت روی بنا مینشینند و امکان طرحهای پیچیدهتر را فراهم میکنند؛ نمونههایی در بقاع تاریخی یزد مانند بقعه «سید رکنالدین» دیده میشود.
گونهشناسی گچبری سنتی در ایران
گچبری ایرانی یکی از متکثرترین هنرهای تزئینی معماری است؛ از سادهترین برجستگیها تا کارهای پرکار و مجوف، هرکدام روایتگر خلاقیت ایرانی است.
شیر و شکری
این نوع ساده و رایج با برجستگی اندک (۲ تا ۳ میلیمتر) بیشتر در خانههای قدیمی یزد، بالای بازشوها دیده میشود و طرحهایی چون آبشاری، خزهای، عشقهای و انتزاعی دارد.
برجستهکاری
- گچبری برجسته: عمیقتر از شیر و شکری (حدود ۱ سانتیمتر) و مناسب نقوش گلوبوته.
- برهشته: بسیار برجسته و برآمده؛ نمونه در محراب مسجد جامع گلپایگان و محرابهای ایلخانی.
زِبرهکاری
گچبری ساده با جزئیات کم، عمدتاً در کتیبههای مذهبی؛ نمونه شاخص در مرقد حضرت معصومه (س) در قم.
بَرْهِشْته
گچبری برهشته با برجستگی زیاد؛ مانند محراب مسجد جامع گلپایگان و محرابهای دوره ایلخانی.
تُخمهدرآوری (اَلوان)
در این شیوه، چند لایه گچ رنگی روی هم مینشیند و با تراش انتخابی تا لایههای دوم، سوم یا چهارم، سطوحی صاف با فرورفتگیهای رنگین پدید میآید. نمونه شاخص در مدرسه فیضیه قم، کنار دری به سوی مرقد حضرت معصومه(ع).
معرق گچی؛ نقری و لایهای
معرقهای گچی به دو روش «نقری/تُخمهگذاری» و «لایهای/تُخمهدرآوری» اجرا میشود و اساس آن، اندودهای رنگیِ گچ آمیخته با رنگدانه معدنی است. نمونههای شاخص:
- بقعه هارونیه اصفهان؛ الحاقات عصر شاهاسماعیل و شاهطهماسب
- مسجد حکیم اصفهان؛ دوره شاهعباس دوم
- مسجد جامع ساوه؛ تزئینات صفوی بر آثار ایلخانی
- مسجد سرخ ساوه
- مشهد اردهال کاشان
- مسجد جامع کبیر یزد
مشبک یا توری
شیوهای ظریف و سوراخدار؛ نمونههای کهن در مسجد جامع نیریز و ظریفترین در مسجد جامع ارومیه.
پَته
همه نمونههای شناختهشده به پس از قرن چهاردهم میلادی تعلق دارند. با کرباس آهارخورده ساخته و پس از گچکاری روی دیوار نصب میشد.
گچبری گِلویی
گچبری گلویی در اتصال دیوار و سقف اجرا میشود؛ هم زیباشناسانه است و هم از ترک در گوشهها میکاهد. در قاجار و پهلوی بسیار رایج و امروز هم پرکاربرد است.
لُکه کُلوخی
شیوهای با برجستگی زیاد که در قرن نوزدهم از قفقاز به ایران آمد. در عصر ناصرالدینشاه برای آراستن مجموعه کاخ گلستان بهکار رفت؛ از جمله در عمارت بادگیر و کاخ الماس.
تُخمهکن (تخمهبری)
همخانواده با لعابپران در کاشیکاری؛ برای تنوع، بخش میانی نقش را به اندازه یک دانه عدس میکَندند؛ از اینرو «تُخمهکن» نام گرفته است.
گرهسازی در گچ
با رواج گرهسازی در آجر، اجرای گره در گچ نیز رونق گرفت. محراب مسجد جامع فریود نمونهای ظریف از آن است.
روال کلی کار:
- کرومبندی برای آمادهسازی سطح تراز.
- شمشهگیری و تقسیمبندی سطح.
- زیرکار با کاهگل، گچ و خاک یا اندود گچ.
- اجرای لایه گچ کشته روی اندود.
- ترسیم طرح روی کاغذ و گرتهزنی بر سطح.
- برش خطوط با قلم گچبری و پرداخت نهایی.
نقوش مُهری
بهجای تراش آجر، بندها یا فضای خالی میان آجرها با گچ پر میشد و پیش از خشکشدن، مهرهای نقشدار چوبی یا سفالی روی آن فشرده میگردید. نقوش معمول: الگوهای هندسی، اسلیمیها و گاه کلمات مقدس. این شیوه در سلجوقی و ایلخانی رایج بود و نمونههایش هنوز پابرجاست.
کُشتهبُری
ابتدا بستری از چوب/آجر/سنگ با لایهای گچ پوشانده میشود؛ پس از خشک و صیقلی شدن، لایه نازکتری میآید و طرح روی آن تراش میخورد؛ سپس رنگ یا زراندود میشود. برجستگی اندک (کمتر از نیم سانت) اما بسیار ظریف؛ در عالیقاپو فاصله نقش تا زمینه گاه یک میلیمتر است. هشتبهشت و چهلستون نیز نمونههای برجستهاند.
کُپبُری
ترکیب ظریف آینهکاری و گچبری: قطعات آینه روی گچ نیمخشک چسبانده میشود، لایهای گچ روی آن میآید و بعد از خشک شدن بر اساس طرح تراش میخورد تا آینهها از زیر گچ بدرخشند. در این شیوه بیشتر از آینههای کوژ استفاده میشد. نمونه چشمگیر در کاخ هشتبهشت اصفهان.
ترکیب گچ با کاشی و شیشه
برای رنگ و نور، گچبری با کاشی یا شیشههای رنگین همراه میشد. روزنهها در گچ ایجاد و با کاشی فیروزهای یا شیشه پر میگردید تا با عبور نور، فضایی درخشان بسازد. نمونهها: پیر بکران و مسجد اشترجان (گچ+کاشی)، مسجد امام خمینی و کلیسای بیدخم اصفهان (گچ+شیشه) و خانه عباسیان کاشان.
مجوفکاری (تنگبری)
تنگبری از فاخرترین شیوههاست که در صفوی به اوج رسید. گچ به صورت ظروف توخالی/صراحیهای ظریف تراش میخورد؛ این حفرهها کارکرد نمایش ظروف چینی و اشیای نفیس نیز داشتند؛ از اینرو فضا «چینیخانه» نام میگرفت. کاخ عالیقاپو اصفهان و بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی از مشهورترین نمونههاست.
فتیلهای
در این شیوه، رشتههای باریک گچ (فتیله) آماده و روی دیوار چسبانده میشود؛ سطح بیرونی معمولاً زراندود و زمینه پیرامون رنگآمیزی میگردد. برای طولانیتر کردن زمان گیرش، موادی چون سریش افزوده میشد. آثار معتبر در مسجد جامع اشترجان، بقعه سید شمسالدین یزد و خانه وثیقانصاری اصفهان.
گچ و گل
در نواحی خشک، ترکیب گچ با گل/کاهگل برای استحکام بیشتر کاربرد داشت؛ اغلب برای قابها، ترنجها و پشتبغلها با ظاهری سادهتر. نمونهها: خانه داوید (دانشکده مرمت اصفهان) و باشگاه ارامنه کنار کلیسای وانک.
مقرنس گچی
آرایهای سهبعدی و آویخته در زیر طاقها و کنجها که با نورپردازی جلوهای خیرهکننده مییابد. نمونههای برجسته در مسجد جامع یزد، کاخهای صفوی اصفهان و بناهای قاجاری.
روایتی فشرده از تاریخ گچبری ایران
گچبری ایرانی پیشینهای چند هزار ساله دارد و همگام با نیازهای معماری و ذوق دورهها تکامل یافته است. از شواهد پیشاتاریخی تا شکوه اسلامی، این هنر بخشی جداییناپذیر از هویت معماری ایران بوده است.
کهنترین نشانههای گچ در تپه گوران و هفتتپه به هزاره نخست پیش از میلاد/عیلام بازمیگردد؛ بیشتر بهعنوان ملات و پوشش طاقها؛ مانند آرامگاه تپتی آهار.
روزگار ماد
در حفریات «محوطه مادی باباجان» لرستان نیز کاربرد گچ گزارش شده است.
عهد هخامنشی
پوشش ستونهای چوبی با گچ مرسوم بود. در «کاخ خزانه» تختجمشید و کاخ شوش نشانههایی از گچبری (از جمله گلهای لاله) یافته شده؛ کتیبه گچی مقعر در کاخ داریوش و قطعات گچ رنگی در کاخ اردشیر اول نیز گزارش شده است.
دوره اشکانیان
یافتههای «کوه خواجه» کاربرد گچ بر دیوارهای خشتی و نقاشی/کَندهکاری بر روی آن را نشان میدهد؛ نمونهای از قرن نخست میلادی با الگوهای هندسی ساده مانند صلیب شکسته، خطوط مستقیم و دایرههای متداخل.
دوران ساسانی
اوج گچبری پیش از اسلام در این دوران است؛ هم کندهکاری و هم قالبی. نقوش گیاهی (پالمت، انار، کنگر، تاک و لوتوس) و هندسه متقارن بسیار رایج بود. نمونههای درخشان در تیسفون، تاق بستان، بیشاپور، فیروزآباد و چال ترخان دیده میشود و همسنگ سنگتراشیهای هخامنشی ارزیابی شدهاند.
پس از اسلام؛ تداوم و دگرگونی
پس از اسلام، دستاوردهای ساسانی ادامه یافت اما همسو با آموزههای اسلامی تغییر کرد؛ نقشهای طبیعی انتزاعیتر شد و اسلیمیها و خطوط قرآنی جایگزین مضامین انسانی/حیوانی در بناهای مذهبی شدند. اوج این جریان را در محراب اولجایتو مسجد جامع اصفهان (قرن ۱۴ میلادی) میتوان دید.
نقوش و مفاهیم در گچبری ایرانی
گچبری ایرانی چه در روزگار باستان و چه در دوره اسلامی، بازتاب فرهنگ و ذوق عصر خود بوده است. در بناهای مذهبی اسلامی، بهجای تصویرگری مستقیم، خطوط، اسلیمیها و آیات جای ویژه یافتند.
طرحهای هندسی
از سده هفتم میلادی، هندسه جایگاهی ممتاز یافت: خطوط راست، صلیب شکسته، دایرههای درهم، رشتههای مرواریدی و گرهها؛ نماد نظم و توازن هستی.
اسلیمیها و پیچکها
نقوش اسلیمی با الهام از طبیعت و در قالبی انتزاعی نمود مییابند: دهناژدری، پیچ تاک، برگ کنگر و گلوبوته در محرابها، ایوانها و کتیبهها فراوان دیده میشود و اغلب حامل معانی نمادین است.
جانورنگاری و پرندگان
پیش از اسلام، نقشهایی چون اسب، اژدها، اردک و سیمرغ رواج داشت. پس از اسلام، بهویژه در بناهای مذهبی، این تصاویر محدود شد؛ هرچند در کاخها و فضاهای غیرمذهبی، صحنههای شکار و بزم استمرار یافت.
کتیبهها و خوشنویسی گچی
از قرن دهم میلادی، خط کوفی به عنصر تزئینی برجسته بدل شد. جایگاه بلند خوشنویسی در اسلام، کاربرد خطوطی چون کوفی گلدار، مشجر، بنایی/معقلی، نسخ، ثلث و نستعلیق را در محرابها و طاقنماها گسترش داد؛ هم زیبا و هم آموزشی/مذهبی.
رنگ در گچبری
از روزگار اشکانی، رنگآمیزی گچ دیده میشود؛ در دوره اسلامی به اوج رسید. از سده هشتم میلادی، لاجوردی، آبی، سبز، قرمز و زرد در محرابها بهکار میرفت. در سلجوقی آبی برجسته شد و در ایلخانی تنوع رنگها افزایش یافت؛ «برجستهکاری بلند» همراه رنگهای زنده شاهکارهایی پدید آورد.
جایگاه گچبری در شیوههای معماری ایران
سبک خراسانی
نخستین شیوه اسلامی در ایران خراسانی است (تا قرن دهم میلادی). گچبری ساده و بیپیرایه، عمدتاً شیر و شکری. نمونهها: مسجد فهرج، تاریخانه دامغان و بناهای نیشابور و ری.
سبک رازی
از قرن دهم تا سیزدهم میلادی، شیوه رازی پدیدار شد: گچبری پیچیدهتر، اسلیمیهای درهم، لایهلایه و توخالی. نمونههای برجسته در مسجد اشترجان و مقبره پیر بکران.
سبک آذری
آذری ادامه و تکاملِ رازی تا عصر صفویان. به تعبیر «پوپ»، این دوره «قرن گچ» است: شکوفایی برجستهکاریها، برهشته و آژدهکاری (لانهزنبوری).
سبک اصفهانی
از صفوی تا پایان قاجار، اصفهانی بر معماری ایران سایه انداخت. ظرافت و رنگآمیزی گچبریها به اوج رسید و شیوههایی مانند معرق گچی، گچتراش و گچبری رنگین رواج یافت. نمونهها: مسجد شیخ لطفالله، عالیقاپو، بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی.
قاجار تا امروز
از قاجار به بعد، سفرهای اروپایی و آشنایی با سبکهای نو سبب ورود شیوههایی چون گچبری کلوخی شد؛ آغاز مسیری که به گچبری معاصر در دکوراسیون داخلی انجامید.
واژگان و اصطلاحات پرکاربرد گچبری
| اصطلاح | کاربرد | توضیح کوتاه |
|---|---|---|
| آبجمعکردن گچ | مرحله اولیه ساخت ملات گچ | آمادهسازی گچ پس از ترکیب با آب |
| گچ کشته | سفیدکاری و اندود نهایی | گچ نرم و سیرابشده |
| گچ کشته و زنده | ترمیم و لکهگیری سطوح | ترکیب گچ خشک با گچ کشته |
| آژدهکاری | تزیینات هندسی و شبکهای | ایجاد نقوش هندسی مشبک (مثلث، ششضلعی، دایره) |
| اسپر | قاببندی و آرایههای داخلی | قاب گچبریشده |
| استخوانبندی | پایهکار برای اجرای نقوش | زیرسازی و آمادهسازی گچ بوم |
| لندنیسازی | آراستن گچبریهای فرنگی | نقاشی روی گچبری مدرن |
| پیچ | تزیین ستونها | نوارهای مارپیچ روی ستون گرد |
| برگ چدنی | گچبریهای معاصر | نقوش برگمانند درشت و پیچدار |
| گچتراش | ساخت قطعات رنگی و نصب آنها | گچ رنگی پیشساخته مانند معرق |
| گچی مقرنس | تزیین طاقها و کنجها | آرایههای سهبعدی آویخته |
| دور قلاب | آرایش مرکز سقف | نقش دور لوستر در سقف |
| رو درز | تزیینات ظریف و پوشاندن اتصالات | پوشاندن درزهای آینه یا شیشه |
| گرتهزنی | پیادهسازی طرح روی دیوار | انتقال طرح از کاغذ سوراخدار با ذغال |
کارکردهای امروزی گچ در معماری
در معماری معاصر ایران، گچبرگ بخشی از گچکاری سنتی را جایگزین کرده است: پارتیشنهای سبک، سقف کاذب، پوشش تأسیسات، نورهای مخفی و عناصر دکوراتیو. سرعت نصب، هزینه کمتر و بازسازی آسان، آن را محبوب کرده است.
تعریف گچبرگ
گچبرگ صفحهای مرکب از گچ و الیاف سلولزی است؛ سطحی یکنواخت، وزن کم و اجرای سریع دارد و بدیلی مناسب برای سفیدکاری سنتی در ساختمانهای امروز بهشمار میآید.
آشنایی با گچبرگ کناف
کناف از شناختهشدهترین برندهای گچبرگ است. کیفیت و استاندارد بالا، بهویژه در مقاومت رطوبتی و حریق، آن را در پروژههای مسکونی، اداری و تجاری پرکاربرد کرده است.
گونههای مختلف گچبرگ کناف
گچبرگهای کناف با توجه به افزودنیها و کاربرد، چنین دستهبندی میشوند:
- گچبرگ معمولی (RG): مناسب دیوار و سقف داخلی خشک.
- گچبرگ مقاوم در برابر رطوبت (MR): مناسب فضاهای مرطوب مانند حمام و آشپزخانه.
- گچبرگ مقاوم در برابر آتش (FR): دارای الیاف شیشه و افزودنیهای ضدحریق.
- گچبرگ ترکیبی (FRMR): مقاوم همزمان در برابر رطوبت و حریق.
پیوند گچبری با دیگر هنرهای تزئینی
اگر گچبری برایتان الهامبخش است، در دستی بر ایران با دیگر هنرهای تزئینی نیز آشنا شوید: از کاشیکاری و مقرنس تا آینهکاری و منبت. هر یک تجلیِ نگاه زیباییشناسانه هنرمندان ایرانی است. ادامه مسیر را در بخش معماری سنتی دنبال کنید.
سؤالات پرتکرار درباره گچبری سنتی
اگر پاسخ خود را در موارد زیر نیافتید، در بخش دیدگاهها مطرح کنید؛ در اولین فرصت پاسخ داده میشود.
انواع گچبری سنتی کداماند؟
🏺گچبری ایرانی به دو شاخه سنتی و مدرن تقسیم میشود. در شاخه سنتی میتوان به مجوف، مقرنس، کُپبری، شیر و شکری، زِبره، معرق، برهشته، مُهری، تُخمهکن، مشبک، پته، برجسته و گچوگل اشاره کرد.
ابزارهای دستی موردنیاز چیست؟
🧰کاغذ طراحی، خطکش، مداد، پرگار، گونیا، کاردک، زغال، انواع دَمبُر، بومخار، نقالی، ابزار کشو، وَردنگی، قلم قاشقی و شمشه.
قطعات پیشساخته از چه زمانی رواج یافت؟
🕰️از عصر ایلخانی آغاز و در قاجار به اوج رسید. گچ در قالب ریخته و پس از گیرش، قطعات آماده روی بنا نصب میشدند؛ نمونههای متعدد در آثار ایلخانی، صفوی و قاجاری دیده میشود.
تفاوت سنتی و مدرن در چیست؟
🔁سنتی بهصورت دستی و بسیار ظریف اجرا میشود و بیشتر در بناهای تاریخی میبینیم؛ مدرن با قالبها و ابزار صنعتی، سریعتر و سادهتر پیادهسازی میشود.
نمونههای شاخص کجاست؟
📌کاخها و مساجد اصفهان، آثار صفوی، کاخ گلستان تهران و خانههای تاریخی یزد و کاشان از مهمترین نمونهها هستند.
چرا گچبری مهم است؟
🎨زیرا افزون بر زیبایی، حامل هویت و فرهنگ ایرانی است و در خلق فضاهای معنوی و هنری نقشی تعیینکننده دارد.
