در میان همه‌ی میراث‌های هنر معماری سنتی ایرانی، هیچ‌چیز به‌اندازه‌ی گچبری سنتی ایران توان بیان روح خلاق ایرانیان را ندارد. این هنر، نه‌تنها دیوارها و گنبدها را می‌آراید، بلکه بازتابی از سبک زندگی، باورهای دینی و ذوق هنرمندانه‌ی مردمانی است که از دیرباز، با دست‌هایشان تاریخ را حجاری کرده‌اند.
راز ماندگاری گچبری، در سادگی و شگفتی این ماده است: گچ ارزان، در دسترس و انعطاف‌پذیر بود، اما وقتی در دستان هنرمندان قرار می‌گرفت، به کتیبه‌های پرمعنا، محراب‌های پرهیبت و آرایه‌هایی بدل می‌شد که شکوه بناها را دوچندان می‌کرد. از این‌رو، بخش بزرگی از جذابیت بصری معماری ایرانی مدیون آرایه‌های گچی است؛ جایی که هنرمند ایرانی، به گچ روح می‌بخشید و آن را به اثری جاودانه بدل می‌ساخت.
گچ در معماری ایران، ماده‌ای بی‌جان نیست؛ هنرمند ایرانی با آن نقوشی می‌آفریند که چون جان در کالبد دیوار می‌دمد.
–محمدکریم پیرنیا
نمایش
گچ چه جایگاهی در معماری ایران دارد؟
گچ به دلیل دسترسی آسان، شکل‌پذیری بالا و رنگ سفید، همواره جایگاه ویژه‌ای در هنر و معماری ایران داشته است.
ماده‌ی اولیه‌ی گچ و روش تهیه آن
سنگ گچ در طبیعت به‌وفور یافت می‌شود. با پختن و آسیاب‌کردن آن، گچ قابل‌استفاده به دست می‌آید که در معماری ایرانی نقش مهمی ایفا کرده است.
کاربردهای گچ در معماری ایرانی کدام‌اند؟
گچ در معماری سنتی ایران کارکردهای متنوعی دارد:
- تعیین حدود زمین در آغاز ساخت بنا
- استفاده به‌عنوان ملات در دیوارها و طاق‌ها
- آرایه‌های گچبری برای تزیین فضاهای داخلی، محراب‌ها، گنبدها و ایوان‌ها
مزایا و معایب گچ چه هستند؟
| مزایا | معایب |
| زودگیری؛ اجرای سریع | ضعف در برابر آب و رطوبت: طبله‌کردن و جداشدن لایه‌ها پس از مدت کوتاهی. |
| افزایش حجم هنگام گیرش | خوردگی فلزات: ممکن است به آهن و سرب در مجاورت گچ آسیب بزند یا فرسایش ایجاد کند. |
| مقاومت در برابر آتش‌سوزی | نیاز به پوشش حفاظتی قبل از گچکاری فلزات: برای جلوگیری از خوردگی و تغییرات سطحی. |
| ارزانی و در دسترس بودن | محدودیت در استفاده در مکان‌های مرطوب: عملکرد کم در رطوبت بالا و شرایط نمناک. |
| انعطاف‌پذیری بالا و قابلیت اجرای نقوش | نیاز به نگهداری و ترمیم گهگاه: در نقوش پیچیده یا زیر بارهای مکانیکی ممکن است آسیب ببیند. |
| سفید بودن و زمینه مناسب برای رنگ‌آمایی | اثر واکنش با مواد سنتی یا فلزات خاص: ممکن است در برخی ترکیبات، تغییر رنگ یا کدر شدگی رخ دهد. |
| قابلیت رنگ‌پذیری با رنگ‌های معدنی | اثر حرارتی محدود: در معرض گرمای شدید ممکن است ترک‌خوردگی‌های سطحی ایجاد شود. |
ابزارها و وسایل گچبری سنتی
- کاغذ طراحی سخت
- خط‌کش
- مداد
- پرگار
- گونیا
- کاردک
- زغال‌چوب مو یا بید
- انواع دَمبُر، برای برش‌دادن و گچ‌اندازی و دوگچه‌کردن
- بومخار، برای تمیز‌کردن زمینه‌ی کار
- نقالی، برای ساخت گل و برگ و سایه
- وَردنگی، برای خط‌کشی جای گرته
- ابزار کشو، برای ایجاد طرح چوبی پیش‌ساخته یا نوعی قالب چوبی
- بوم گِرد، برای قاشقی‌کردن نقاط مختلف
- شمشه، برای صاف و یک‌نواخت‌کردن سطح کار یا تراز‌کردن دو سطح مجزا
- قلم قاشقی، برای ایجاد برجستگی‌های محدب و مشابه
شیوه‌ها و تکنیک‌های گچبری
هنر گچبری سنتی ایران به دو شیوه‌ی اصلی اجرا می‌شود: شکل‌دهی درجا و قالب‌گیری. هرکدام از این روش‌ها ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند و در دوره‌های مختلف تاریخی، نمونه‌های ارزشمندی از آن‌ها برجای مانده است.
گچبری درجا (شکل‌دهی مستقیم)
در این روش، گچ‌بر خمیر گچ را مستقیماً روی سطح کار می‌نشاند، آن را صاف می‌کند و پس از نیم‌گیرشدن، طرح و نقوش دلخواه را روی آن اجرا می‌کند. بیشتر تزیینات گچی بناهای اسلامی مانند محراب‌ها و طاق‌ها با همین شیوه ساخته شده‌اند.
گچبری قالب‌گیری و پیش‌ساخته
در این تکنیک، نقش‌ها ابتدا در قالب طراحی می‌شوند و سپس با دوغاب گچ شکل می‌گیرند. بسته به زمان و مکان اجرا، این روش دو صورت داشته است:
- قالبی درجا: شامل دو شیوه‌ی مهری و الصاقی. در روش مهری، نقوش با مهر روی گچ نرم حک می‌شوند (مانند آثار ایلخانی و صفوی). در روش الصاقی، قطعات گچی آماده روی بنا نصب می‌شوند؛ نمونه‌ی آن در بقاع تاریخی یزد دیده می‌شود.
- پیش‌ساخته: در این حالت، قطعات گچبری در قالب‌های یک‌تکه یا چندتکه ساخته می‌شوند و پس از خشک‌شدن، به‌صورت آماده روی بنا نصب می‌گردند. این تکنیک در دوره‌های ایلخانی، صفوی و قاجار بسیار رایج بود.
تکنیک‌های خاص (مهری و الصاقی)
علاوه بر دو شیوه‌ی اصلی، گچبری سنتی ایران با تکنیک‌های خاصی نیز اجرا می‌شد که هرکدام سبک و جلوه‌ی متفاوتی به بنا می‌دادند:
- گچبری مهری: در این روش، طرح موردنظر روی مهرهای چوبی یا فلزی حک می‌شد و پیش از سفت‌شدن گچ، مهر روی سطح فشرده می‌گردید. این شیوه برای ایجاد نقوش تکراری هندسی و گیاهی کاربرد داشت و در آثاری از دوران ایلخانی و صفوی دیده می‌شود.
- گچبری الصاقی: در این تکنیک، قطعات گچی از پیش آماده‌شده، به‌صورت جداگانه ساخته و سپس روی بنا نصب می‌شدند. این روش امکان اجرای طرح‌های پیچیده‌تر را فراهم می‌کرد. نمونه‌ی شاخص آن را می‌توان در بقاع تاریخی یزد همچون بقعه‌ی «سید رکن‌الدین» مشاهده کرد.
انواع گچبری سنتی ایران
گچبری ایرانی یکی از متنوع‌ترین هنرهای تزیینی معماری است که در طول تاریخ، فرم‌ها و شیوه‌های متعددی به خود گرفته است. از گچبری‌های ساده و کم‌برجستگی گرفته تا آثار پرکار و مجوف، هرکدام بازتابی از خلاقیت هنرمندان ایرانی هستند.
گچبری شیر و شکری
یکی از ساده‌ترین و رایج‌ترین نمونه‌های گچبری، با برجستگی اندک (۲ تا ۳ میلی‌متر) است. این نوع بیشتر در خانه‌های قدیمی یزد، بالای در و پنجره‌ها دیده می‌شود و طرح‌های متنوعی مانند آبشاری، خزه‌ای، عشقه‌ای و انتزاعی دارد.
گچبری برجسته
- گچبری برجسته: عمق بیشتری نسبت به شیر و شکری دارد (حدود ۱ سانتی‌متر) و بیشتر برای نقش گل‌وبوته به‌کار می‌رود.
- گچبری برهشته: بسیار برجسته و بیرون‌زده است؛ مانند محراب مسجد جامع گلپایگان یا محراب‌های دوره ایلخانی.
گچبری زبره
گچبری ساده با جزئیات اندک که بیشتر در کتیبه‌های مذهبی به‌کار رفته است. نمونه‌ی شاخص آن در مرقد حضرت معصومه (س) در قم دیده می‌شود.
گچبری بَرْهِشْتِه
گچبری برهشته، بسیار برجسته و بیرون‌زده است، مانند محراب مسجد جامع گلپایگان و محراب‌های دوره‌ی ایلخانیان.
گچبری تُخْمه دَرآوری یا اَلوان
در این روش، چند لایه گچ با رنگ‌های مختلف را روی دیوار می‌زنند و پس از کمی خشک‌شدن، با تراشیدن به آن‌ها شکل می‌دهند. در گچبری تخمه‌درآوری، برخی قسمت‌ها تا لایه‌ی دوم تراشیده می‌شوند و برخی تا لایه‌ی سوم یا چهارم. خروجی این روش گچبری سنتی، سطحی صاف با فرورفتگی‌هایی به رنگ‌های مختلف است.
بهترین نمونه‌ی این گونه، در مدرسه‌ی فیضیه قم، اطراف دری وجود دارد که سمت مرقد حضرت معصومه(ع) باز می‌شود.
معرق گچی (نقره‌ای و لایهای)
معرق‌های گچی از لحاظ فنی به دو روش «نَقری» یا «تُخْمه گُذاری» و «لایهای» یا «تُخْمه دَرآوری» اجرا می‌شوند. اساس کار در این شیوه‌ها، استفاده از گچ آمیخته به رنگ‌دانه‌های معدنی برای ایجاد اندودهای رنگی است. در تزیینات معرق گچی، به‌ویژه نوع نقری، که یکی از انواع گچبری زینتی است که در تعداد اندکی از آثار صفویان استفاده شده است. آثار شاخص این نوع گچبری عبارت‌اند از:
- بقعه‌ی هارونیه اصفهان، تزیینات مربوط به زمان شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب اول
- مسجد حکیم اصفهان، الحاقات زمان شاه‌عباس دوم
- مسجد جامع ساوه، تزیینات صفویان روی آثار ایلخانیان
- مسجد سرخ ساوه
- مشهد اردهال کاشان
- مسجد جامع کبیر یزد.
گچبری مشبک یا توری
سبکی بسیار ظریف و شکننده که به‌صورت شبکه‌ای و سوراخ‌دار اجرا می‌شد. نمونه‌ی کهن آن در مسجد جامع نی‌ریز و ظریف‌ترین نمونه در مسجد جامع ارومیه است.
گچبری پته
تمام نمونه‌های پیدا شده از گچبری پته، به بعد از قرن ۱۴ میلادی تعلق دارند. این گچبری، با استفاده از کرباس آهارخورده ساخته می‌شد و پس از گچکاری، روی دیوار نصب می‌گردید.
گچبری گلویی
گچبری گلویی نوعی آرایه‌ی کاربردی است که در محل اتصال دیوار و سقف اجرا می‌شود. این گچبری هم نقش زیبایی‌بخش دارد و هم به‌عنوان عنصری فنی، مانع از ترک‌خوردن یا ایجاد شکست در گوشه‌ها می‌شود. طرح‌های گلویی معمولاً ساده یا هندسی هستند و در دوره‌های قاجار و پهلوی به شکل گسترده در خانه‌ها و عمارت‌ها استفاده می‌شدند. در معماری معاصر نیز همچنان گچبری گلویی یکی از پرکاربردترین شیوه‌های تزیینی برای تکمیل فضاهای داخلی به‌شمار می‌رود.
گچبری لُکه کُلوخی
این روش گچبری که در قرن ۱۹ میلادی از راه قفقاز وارد ایران شد، برجستگی‌های زیادی دارد؛ ازاین‌روست که آن را گچبری کلوخی می‌نامند. در دوره‌ی ناصرالدین شاه، از این نوع گچبری برای آراستن مجموعه‌ی کاخ گلستان استفاده شد. تزیینات بالای ازاره‌های ایوان‌های رو به جنوب عمارت بادگیر و تزیینات کاخ الماس از این نوع گچبری است.
گچبری تُخْمه کن یا تخمه‌بری
گچبری تخمه‌کن، یکی دیگر از انواع گچبری سنتی ایرانی است. در این شیوه‌ی گچبری، از روشی شبیه روش لعاب‌پران در کاشی‌کاری استفاده می‌شود. این گچبری را تخمه‌کن می‌نامند؛ چراکه برای تنوع، قسمتی از گچبری را که معمولاً وسط نقش بوده، به اندازه‌ی یک عدس جدا می‌کردند.
هنر گره در گچبری
در دوره‌ای که گره‌سازی در آجرکاری رایج شد، گره‌کاری در گچبری نیز رواج یافت. محراب مسجد جامع فریود از مصادیق شاخص و ظریف گره‌کاری در گچبری سنتی ایرانی است.
روش کار به‌طور کلی به این صورت است:
- کروم‌بندی سطح کار تا سطحی تراز و مناسب اندود.
- شمشه‌گیری برای تقسیم سطح به بخش‌های کوچک‌تر.
- زیرکار با لایهای از کاه‌گل یا گچ و خاک یا گچ اندود.
- اجرای لایه گچ کشته (ملات گچ و آب) روی اندود.
- ترسیم طرح دلخواه روی کاغذ و گرته‌زدن آن روی سطح گچ.
- بریدن خطوط با قلم گچبری و پرداخت نهایی تا گره روی گچ پدید آید.
نقوش مُهری
در این شیوه، به‌جای تراشیدن آجر، فضای خالی بین آجرها یا بندهای عمودی دیوار را با گچ پر می‌کردند. سپس، پیش از آنکه گچ کاملاً خشک شود، مهرهای چوبی یا سفالی منقش را روی آن می‌فشردند. به این ترتیب، طرح‌های متنوعی بر سطح دیوار شکل می‌گرفت.
نقوشی که روی مهرها حک می‌شد، اغلب شامل اشکال هندسی، گل‌وبوته‌های اسلیمی و حتی کلمات مقدسی مانند «الله» و «علی» بود. تکرار این نقوش در امتداد بندها، به دیوارها ترکیبی زیبا و منظم می‌بخشید. این شیوه در دوران سلجوقی و ایلخانی بسیار رایج بود و هنوز هم نمونه‌هایی از آن در بناهای تاریخی باقی مانده است.
کُشته بُری
در تکنیک کشته‌بری، ابتدا سطحی از چوب، آجر یا سنگ با لایهای گچ پوشانده می‌شد. پس از خشک‌شدن و صاف‌کردن این لایه، یک پوشش نازک‌تر از گچ روی آن می‌زدند و سپس طرح موردنظر را روی آن می‌تراشیدند. در پایان، این نقوش با رنگ‌آمیزی یا طلاکاری جلوه‌ای ویژه می‌یافت.
برجستگی کشته‌بری بسیار کم (کمتر از نیم سانتی‌متر) است؛ اما ظرافت آن چنان بالاست که در بعضی آثار مانند عالی‌قاپو فقط یک میلی‌متر بین نقش و سطح زمینه فاصله وجود دارد. از دیگر بناهای شاخصی که با این تکنیک تزیین شده‌اند می‌توان به هشت‌بهشت و چهل‌ستون اشاره کرد.
کُپْ بُری
کپ‌بری تلفیقی هنرمندانه از آینه‌کاری و گچبری است. در این روش، قطعات آینه به شکل‌های دلخواه بریده و روی لایهای از گچ نیم‌خشک چسبانده می‌شوند. سپس لایهای دیگر از گچ روی آینه قرار می‌گیرد و پس از خشک‌شدن، بر اساس طرح اصلی تراش می‌خورد تا بخش‌هایی از آینه از زیر گچ نمایان شود. در این شیوه بیشتر از آینه‌های کوژ (محدب) استفاده می‌شد. یکی از بهترین نمونه‌های کپ‌بری را می‌توان در کاخ هشت‌بهشت اصفهان مشاهده کرد.
گچبری ترکیبی با کاشی و شیشه
گاهی برای ایجاد جلوه‌های رنگی و بازی نور در بنا، گچبری‌ها با کاشی یا شیشه‌های رنگی ترکیب می‌شدند. در این روش، روزنه‌هایی در گچ ایجاد و سپس با کاشی‌های فیروزه‌ای یا شیشه‌های رنگی پر می‌شدند تا با عبور نور، فضایی رؤیایی و پرتلألؤ ایجاد شود.
نمونه‌های شاخص این شیوه را می‌توان در پیر بکران و مسجد اشترجان (ترکیب گچ و کاشی)، مسجد امام خمینی و کلیسای بیدخم اصفهان (ترکیب گچ و شیشه) و نیز در خانه عباسیان کاشان دید.
گچبری مجوف یا تنگ‌بری
تنگ‌بری از فاخرترین و پیچیده‌ترین سبک‌های گچبری است که در دوره صفویان به اوج رسید. در این تکنیک، گچ به‌شکل ظروف توخالی یا صراحی‌هایی ظریف تراشیده می‌شد. این حفره‌ها علاوه بر جنبه تزئینی، کارکردی نیز داشتند؛ چراکه ظروف چینی یا اشیای نفیس را در آن‌ها قرار می‌دادند.
به همین دلیل اتاق‌هایی که با این تکنیک آراسته می‌شدند، به چینی‌خانه شهرت داشتند. کاخ عالی‌قاپو اصفهان و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از مشهورترین بناهایی هستند که تنگ‌بری در آن‌ها دیده می‌شود.
گچبری فتیله‌ای
در شیوه فتیله‌ای، خمیر گچ به شکل رشته‌های باریک (مانند فتیله) آماده و روی دیوار چسبانده می‌شد. هنرمند پس از تثبیت، سطح بیرونی این فتیله‌ها را معمولاً طلایی می‌کرد و زمینه اطراف را رنگ‌آمیزی می‌نمود. برای اجرای این روش، زمان گیرش گچ باید طولانی‌تر می‌شد؛ بنابراین با افزودن موادی مانند سریش یا سریشم، فرآیند خشک‌شدن را کند می‌کردند.
آثار ارزشمند این تکنیک در مسجد جامع اشترجان، بقعه سید شمس‌الدین یزد و خانه وثیق‌انصاری اصفهان به‌جا مانده است.
گچبری با گل
این شیوه بیشتر در مناطق خشک ایران کاربرد داشت و در آن، گچ با گل یا کاه‌گل تلفیق می‌شد تا استحکام بیشتری داشته باشد. این نوع گچبری غالباً برای قاب‌های تزیینی، ترنج‌ها و پشت‌بغل‌ها به‌کار می‌رفت و ظاهر ساده‌تری نسبت به سایر تکنیک‌ها داشت.
از نمونه‌های شناخته‌شده این سبک می‌توان به خانه داوید (دانشکده مرمت اصفهان) و باشگاه ارامنه در کنار کلیسای وانک اصفهان اشاره کرد.
گچبری مقرنس
این نوع گچبری به‌صورت آویخته و سه‌بعدی در زیر طاق‌ها، ایوان‌ها و کنج‌ها اجرا می‌شود و فضایی پرهیبت و چشم‌نواز می‌آفریند. مقرنس‌ها اغلب ترکیبی از اشکال هندسی پیچیده هستند که با نورپردازی جلوه‌ای خارق‌العاده پیدا می‌کنند.
از نمونه‌های برجسته مقرنس‌های گچی می‌توان به مسجد جامع یزد، کاخ‌های صفوی اصفهان و بسیاری از بناهای قاجاری اشاره کرد.
تاریخچه گچبری در ایران
هنر گچبری ایرانی پیشینه‌ای چند هزارساله دارد و در هر دوره، متناسب با نیازهای معماری و ذوق هنری، تکامل یافته است. از شواهد پیش‌تاریخی تا شکوه گچبری‌های اسلامی، این هنر همواره بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت معماری ایرانی بوده است.
قدیمی‌ترین شواهد استفاده از گچ در ایران، از تپه‌ی گوران و هفت‌تپه به دست آمده که به هزاره‌ی اول پیش از میلاد و دوران عیلام می‌رسد. در این دوره، گچ بیشتر به‌عنوان ملات و پوشش تاق‌ها به کار می‌رفت؛ نمونه‌ی شاخص آن آرامگاه تپتی آهار است.
دوره‌ی ماد
در حفاری‌های «محوطه‌ی مادی باباجان» لرستان نیز آثاری از گچ گزارش شده است.
دوره هخامنشیان
در دوره‌ی هخامنشیان، گچ برای پوشش ستون‌های چوبی استفاده می‌شده است. تالار معروف به «کاخ خزانه» در تخت‌جمشید، یکی از آثار به‌جا‌مانده از دوره‌ی هخامنشی با آرایه‌هایی چنین است. از کاخ شوش متعلق به دوره‌ی هخامنشیان هم قطعه‌ای از گچبری گله‌ای لاله به دست آمده است. کتیبه‌ای گچی و مقعر نیز در کاخ داریوش یافت شده است. در میان مصالح ساختمانی حفاری‌های کاخ اردشیر اول هم قطعاتی از گچ، به رنگ‌های سبز، خاکستری، آبی روشن و سفید به دست آمده است که برای پوشش دیوارهای خشتی به‌کار رفته بودند.
دوره اشکانیان
مدارک بهدستآمده از «کوه خواجه» گواه بر کاربرد گچ روی دیوارهای خشتی است. یافته‌های کوه خواجه نشان می‌دهند که در روزگار اشکانیان، از گچ برای پوشش دیوارهای خشتی استفاده می‌شده است و روی قسمت‌های گچ‌کاری‌شده را معمولاً با نقوش و تصاویر انسانی و حیوانی، رنگ‌آمیزی و نقاشی و کنده‌کاری می‌کرده‌اند. نمونه‌ی بهدستآمده از کوه خواجه مربوط به قرن اول میلادی است که با طرح‌های ساده‌ی هندسی ساخته شده است. این طرح‌ها شامل صلیب شکسته، خطوط مستقیم و دایره‌های متداخل است که به شکل زیبایی در هم آمیخته و تکرار شده‌اند.
دوره ساسانیان
دوران ساسانی نقطه اوج گچبری پیش از اسلام است. گچبری در این دوره هم به‌صورت کنده‌کاری و هم قالبی رواج داشت. نقش‌های گیاهی (پالمت، انار، برگ کنگر، تاک و لوتوس) و الگوهای هندسی متقارن رایج بودند. نمونه‌های برجسته در تیسفون، تاق بستان، بیشاپور، فیروزآباد و چال ترخان دیده می‌شوند. برخی محققان این آثار را هم‌تراز با سنگ‌تراشی‌های هخامنشی دانسته‌اند.
گچبری سنتی ایرانی پس از اسلام
پس از اسلام، گچبری سنتی ایرانی ادامه‌ای از دستاوردهای ساسانی بود، اما به‌تدریج با آموزه‌های اسلامی تغییر یافت. نقوش طبیعی انتزاعی‌تر شدند و اسلیمی‌ها، خطوط کوفی و خوشنویسی قرآنی جایگزین عناصر انسانی و حیوانی شدند. اوج گچبری اسلامی را می‌توان در محراب اولجایتو مسجد جامع اصفهان (قرن ۱۴ میلادی) دید که شاهکاری بی‌نظیر در تاریخ معماری ایران است.
نقوش و مضامین در گچبری ایرانی
گچبری ایرانی از دوره‌های باستان تا پس از اسلام، همواره بازتابی از فرهنگ، باورها و سلیقه‌ی هنری جامعه بوده است. پس از اسلام، گچبری درباری همچنان ادامه‌دهنده‌ی سنت ساسانی بود، اما در بناهای مذهبی تغییر یافت تا با آموزه‌های دینی هماهنگ باشد. استفاده‌ی کمتر از نقوش انسانی و تمرکز بر خطوط، اسلیمی‌ها و آیات قرآن، وجه تمایز این هنر در دوره‌ی اسلامی شد.
نقوش هندسی
از قرن هفتم میلادی، نقوش هندسی جایگاه ویژه‌ای در گچبری پیدا کردند. خطوط مستقیم، صلیب شکسته، دایره‌های درهم، رشته‌های مرواریدی و گره‌سازی‌ها، نمونه‌هایی از این تزئینات هستند که اغلب در مساجد و بناهای مذهبی به‌کار می‌رفتند و نماد نظم و هماهنگی جهان شمرده می‌شدند.
نقوش اسلیمی
نقوش اسلیمی الهام‌گرفته از طبیعت، اما با رویکردی انتزاعی و دوری از شبیه‌نگاری‌اند. طرح‌هایی چون اسلیمی دهن‌اژدری، شاخ‌وبرگ تاک، برگ کنگر و گل‌وبوته، به‌وفور در محراب‌ها، ایوان‌ها و کتیبه‌های گچی دیده می‌شود. این نقوش، علاوه بر زیبایی، بار معنوی و رمزی نیز داشتند.
نقوش حیوان و پرندگان
در گچبری‌های پیش از اسلام، تصاویری از اسب، اژدها، اردک و سیمرغ بسیار رایج بودند. پس از اسلام، استفاده از نقوش انسانی و حیوانی محدود شد، هرچند در برخی بناهای غیرمذهبی همچنان صحنه‌های شکار، بزم و رزم شاهزادگان به چشم می‌خورد.
کتیبه‌ها و خوشنویسی در گچبری
از قرن دهم میلادی، کتیبه‌های کوفی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر تزئینی وارد گچبری شدند. با توجه به جایگاه خوشنویسی در اسلام، هنرمندان خطوطی چون کوفی گل‌دار، کوفی مشجر، کوفی بنایی، معقلی، نسخ، ثلث و نستعلیق را برای تزئین محراب‌ها، ایوان‌ها و طاق‌نماها به کار گرفتند. این کتیبه‌ها علاوه بر جلوه‌ی بصری، نقشی آموزشی و مذهبی داشتند.
کاربرد رنگ در گچبری
از دوران اشکانیان، رنگ‌آمیزی گچبری رایج بود، اما در دوره‌های اسلامی به اوج رسید. از قرن هشتم میلادی، رنگ‌هایی چون لاجوردی، آبی، سبز، قرمز و زرد در تزئین محراب‌ها استفاده شدند. در عصر سلجوقی، رنگ آبی جایگاه ویژه‌ای یافت و در دوره ایلخانی، تنوع رنگ‌ها بیشتر شد. تکنیک «برجسته‌کاری بلند» با ترکیب رنگ‌های زنده و نقوش برجسته، شاهکارهایی در این دوره پدید آورد.
گچبری در سبک‌های معماری ایرانی
سبک خراسانی
نخستین سبک معماری اسلامی در ایران، شیوه‌ی خراسانی بود که تا قرن دهم میلادی ادامه داشت. گچبری این دوره ساده، بی‌پیرایه و اغلب به‌صورت شیر و شکری اجرا می‌شد. نمونه‌های شاخص آن را می‌توان در مسجد فهرج، تاریخانه دامغان و بناهای نیشابور و ری دید.
سبک رازی
از قرن دهم تا سیزدهم میلادی، معماری ایران وارد سبک رازی شد. گچبری در این دوره پیچیده‌تر شد و نقوش اسلیمی، طرح‌های مطبق، توخالی و درهم‌پیچیده رواج یافت. آثار برجسته‌ی این سبک در مسجد اشترجان و محراب مقبره پیر بکران دیده می‌شود.
سبک آذری
شیوه آذری ادامه و تکامل سبک رازی بود و تا عصر صفویان رواج داشت. این دوره، که به‌قول «پوپ» محقق هنر ایرانی، «قرن گچ» نامیده می‌شود، دوران شکوفایی گچبری در ایران است. آژده‌کاری (لانه‌زنبوری) و تکنیک‌های برجسته و برهشته از مهم‌ترین ویژگی‌های این سبک بودند.
سبک اصفهانی
از دوره صفوی تا پایان قاجاریه، معماری ایران تحت تأثیر سبک اصفهانی قرار گرفت. گچبری در این دوران به اوج ظرافت و رنگ‌آمیزی رسید و تکنیک‌هایی مانند معرق گچی، گچ‌تراش و گچبری رنگین به‌طور گسترده در بناهای فاخر استفاده شدند. از نمونه‌های برجسته‌ی آن می‌توان به مسجد شیخ لطف‌الله، عمارت عالی‌قاپو و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اشاره کرد.
سبک قاجاری و معاصر
از دوران قاجار تا امروز، گچبری وارد مرحله‌ای تازه شد. سفرهای مکرر شاهان به اروپا باعث ورود شیوه‌های جدید شد؛ از جمله گچبری کلوخی که برجستگی زیادی داشت و در کاخ‌ها و خانه‌های اعیانی به‌کار رفت. این نوآوری‌ها سرآغازی بر گچبری معاصر ایران بودند که هنوز در معماری داخلی کاربرد دارند.
اصطلاحات رایج در گچبری سنتی ایران
| اصطلاح | کاربرد | توضیح کوتاه |
|---|---|---|
| آب‌جمع‌کردن گچ | مرحله اولیه ساخت ملات گچ | آماده‌سازی گچ پس از ترکیب با آب |
| گچ کشته | سفیدکاری و اندود نهایی | گچ نرم و سیراب‌شده |
| گچ کشته و زنده | ترمیم و لکه‌گیری سطوح | ترکیب گچ خشک با گچ کشته |
| آژده‌کاری | تزیینات هندسی و شبکه‌ای | ایجاد نقوش هندسی مشبک (مثلث، شش‌ضلعی، دایره) |
| اسپر | قاب‌بندی و آرایه‌های داخلی | قاب گچبری‌شده |
| استخوان‌بندی | پایه‌کار برای اجرای نقوش | زیرسازی و آماده‌سازی گچ بوم |
| لندنی‌سازی | آراستن گچبری‌های فرنگی | نقاشی روی گچبری مدرن |
| پیچ | تزیین ستون‌ها | نوارهای مارپیچ روی ستون گرد |
| برگ چدنی | گچبری‌های معاصر | نقوش برگ‌مانند درشت و پیچ‌دار |
| گچ‌تراش | ساخت قطعات رنگی و نصب آن‌ها | گچ رنگی پیش‌ساخته مانند معرق |
| گچی مقرنس | تزیین طاق‌ها و کنج‌ها | آرایه‌های سه‌بعدی آویخته |
| دور قلاب | آرایش مرکز سقف | نقش دور لوستر در سقف |
| رو درز | تزیینات ظریف و پوشاندن اتصالات | پوشاندن درزهای آینه یا شیشه |
| گرته‌زنی | پیاده‌سازی طرح روی دیوار | انتقال طرح از کاغذ سوراخ‌دار با ذغال |
کاربردهای مدرن گچ در معماری چه مواردی هستند؟
در معماری معاصر ایران، گچبرگ جایگزین بخشی از گچکاری سنتی شده است. از این مصالح برای اجرای دیوارهای جداکننده سبک، سقف‌های کاذب، پوشش تاسیسات، نورپردازی‌های مخفی و حتی دکوراسیون داخلی استفاده می‌شود. سرعت نصب بالا، کاهش هزینه‌ها و امکان بازسازی آسان، گچبرگ را به یکی از پرطرفدارترین مصالح امروز تبدیل کرده است.
گچبرگ چیست؟
گچبرگ نوعی مصالح نوین ساختمانی است که از ترکیب گچ و الیاف سلولزی ساخته می‌شود. این صفحات مقاوم، سطحی صاف و یکنواخت دارند و به‌دلیل وزن سبک و اجرای سریع، جایگزین مناسبی برای گچکاری سنتی در ساختمان‌های امروزی شده‌اند.
گچبرگ کناف چیست؟
کناف نام یکی از معروف‌ترین برندهای تولیدکننده‌ی گچبرگ است. گچبرگ‌های کناف به‌دلیل کیفیت بالا و استانداردهای جهانی، در ایران نیز به‌طور گسترده استفاده می‌شوند. ویژگی‌هایی مانند مقاومت در برابر رطوبت یا حریق باعث شده که کناف در پروژه‌های مسکونی، اداری و تجاری جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.
انواع گچبرگ کناف
گچبرگ‌های کناف بر اساس نوع کاربرد و افزودنی‌های به‌کاررفته در ترکیب آن‌ها، به چند دسته تقسیم می‌شوند:
- گچبرگ معمولی: (RG) مناسب دیوارها و سقف‌های داخلی خشک.
- گچبرگ مقاوم در برابر رطوبت : (MR) مناسب فضاهای مرطوب مانند حمام و آشپزخانه.
- گچبرگ مقاوم در برابر آتش : (FR) دارای الیاف شیشه و افزودنی‌های ضدحریق برای افزایش ایمنی ساختمان.
- گچبرگ ترکیبی (FRMR) : مقاوم در برابر هر دو عامل رطوبت و آتش.
از گچبری تا دیگر هنرهای تزیینی ایران
اگر گچبری برایتان الهام‌بخش و شگفت‌انگیز بود، در دستی بر ایران می‌توانید با دیگر هنرهای تزیینی ایرانی نیز آشنا شوید. از کاشی‌کاری و مقرنس‌سازی گرفته تا آینه‌کاری و منبت‌کاری، هر یک جلوه‌ای از خلاقیت و زیبایی‌شناسی هنرمندان ایرانی است که بناهای تاریخی کشور را به شاهکارهای بی‌مانند بدل کرده‌اند. پیشنهاد می‌کنیم ادامه مسیر را در بخش معماری سنتی ایرانی دنبال کنید.
پرسش‌های متداول درباره گچبری سنتی ایران
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، می‌توانید از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست آن‌ها را مطرح کنید. ما در اولین فرصت پاسخ خواهیم داد.
انواع گچبری سنتی ایرانی کدام است؟
🏛️گچبری ایرانی به دو دسته مدرن و سنتی تقسیم می‌شود. گچبری سنتی دارای شیوه‌های متنوعی مانند مجوف، مقرنس، کب‌بری، شیر شکری، زِبْرِه، معرق، برهشته‌کاری، مُهری، تخمه‌کن، مشبک، پته، برجسته و گچ‌و‌گل است.
ابزارهای گچبری دستی کدام‌اند؟
🛠️ابزار شامل کاغذ طراحی، خط‌کش، مداد، پرگار، گونیا، کاردک، زغال، چوب، انواع دمبر، بومخار، نقالی، ابزار کشو، وردنگی، قلم قاشقی و شمشه است.
از چه زمانی از گچبری پیش‌ساخته استفاده شد؟
⏳گچبری پیش‌ساخته از دوره ایلخانیان آغاز شد و در دوره قاجاریه به اوج رسید. در این روش، گچ در قالب ریخته شده و پس از گیرایی، قطعات آماده بر روی بنا نصب می‌شوند. نمونه‌های شاخص آن در آثار ایلخانی، صفوی و قاجاری دیده می‌شود.
تفاوت گچبری سنتی و مدرن چیست؟
⚖️گچبری سنتی به‌صورت دستی و با ظرافت بالا انجام می‌شود و بیشتر در بناهای تاریخی دیده می‌شود، اما گچبری مدرن با قالب‌ها و ابزارهای صنعتی ساده‌تر و سریع‌تر اجرا می‌شود.
شاخص‌ترین نمونه‌های گچبری سنتی ایران کدام‌اند؟
📍نمونه‌های برجسته را می‌توان در کاخ‌ها و مساجد اصفهان، بناهای دوره صفویه، کاخ گلستان تهران و خانه‌های تاریخی یزد و کاشان مشاهده کرد.
چرا گچبری در معماری ایرانی اهمیت دارد؟
🌟زیرا علاوه بر زیبایی، نقش فرهنگی و هویتی دارد و بیانگر ذوق و هنر ایرانیان در تزئین بناها و خلق فضاهای روحانی و هنری است.
