شاه اسماعیل صفوی؛ تغییر مذهب و تاثیر آن

یکی از برش‌های مهم تاریخ ایران، روزگار صفویان است؛ چراکه پس از نزدیک به ۹ سده از سقوط ساسانیان، نخستین دولت یکپارچه‌ی ایرانی دوباره بر سراسر سرزمین مسلط شد. برجسته‌ترین رخداد در عهد شاه اسماعیل، تغییر مذهب رسمی بود. در این مطلب، به چرایی گذار ایرانیان از تسنن به تشیع و نقش بنیادین بنیان‌گذار صفوی در این تغییر می‌پردازیم.

جایگاه شاه اسماعیل در دگرگونی مذهبی ایران

شاه اسماعیل صفوی و جانشینان او میان سده‌های شانزدهم تا هجدهم میلادی، مذهب رسمی ایران را از تسنن به تشیع دگرگون کردند؛ تصمیمی که ریشه‌های دینی و محاسبات سیاسی توأمان داشت. در این نوشتار، بر جنبه‌های سیاسی تمرکز می‌کنیم: سهم شخص شاه در این تغییر چه بود و با چه استدلال‌هایی این مسیر را برگزید؟

با فتح تبریز، شاه اسماعیل خود را پادشاه سراسر ایران خواند و دامنه‌ی نفوذش را تا داغستان، ارمنستان، اران و شروان گسترش داد. او ظرف حدود یک دهه، بیشتر نواحی ایران را زیر فرمان آورد. در آن مقطع، اکثریت جمعیت ایران سنی بودند و از همین‌جا برنامه‌ی شیعه‌سازی آغاز شد؛ سپس تشیع به‌صورت رسمی اعلام شد.

به روایت منابع قزلباش، حاکم تازه، عالمان سنی را میان سه گزینه نهاد: پذیرش تشیع، ترک دیار یا مرگ؛ و در نتیجه، عالمان شیعه جای آنان را گرفتند. از سوی دیگر، نفرینِ سه خلیفه‌ی اول اهل سنت الزام شد و بسیاری از اماکن سنی به نهادهای شیعی بدل گردید. گزارش‌ها از فشار و تعقیب بخشی از اهل سنت حکایت دارد. همچنین او در ۱۵۰۱ میلادی از شیعیانِ غیر ایرانی دعوت کرد برای زیست در جامعه‌ای شیعی به ایران کوچ کنند.

چرا شاه اسماعیل مذهب را از سنی به شیعه تغییر داد؟

پس از مرور اقدامات عملی شاه در تغییر آیین رسمی، اکنون به انگیزه‌های سیاسی آن می‌پردازیم. برجسته‌ترین عوامل عبارت‌اند از:

تقابل با امپراتوری عثمانی

همچون اوزون حسن، جد شاه اسماعیل، خصومت با عثمانی‌ها سیاست غالب بود. نزدیکی به اروپا و متمایزسازی هویتی از همسایه قدرتمندِ سنی، نیازِ دولت نوپا به یک شاخص تمایز داشت؛ مذهب می‌توانست پررنگ‌ترین مرزبندی باشد.

رقابت راهبردی با همسایه غربی

هرچند دوره‌هایی از همزیستی میان دو دولت رخ داد، اما مناسبات عمدتاً خصمانه بود. در نگاه صفویان، جمعیت‌های سنیِ پیوسته به اقتدار عثمانی، بالقوه ستون پنجم به‌شمار می‌رفتند؛ تغییر مذهب، ابزار رقابت و مهار نفوذ آنان تلقی شد.

افزایش انسجام و وفاداری رعایا به دولت

برای دولت تازه، ایجاد همبستگی اجتماعی ضروری بود. رسمی‌کردن تشیع، پیوندی مشترک ساخت که وفاداری به حکومت مرکزی را تقویت کند.

پیامدهای تاریخی رسمی‌شدن تشیع به‌دست صفویان

در آغاز اقتدار صفویه، بیشتر ایرانیان سنی بودند؛ اما با اعلام رسمی تشیع، گرایش عمومی به آن افزایش یافت. البته در مناطق حاشیه‌ای که نفوذ دولت کمتر بود، گروه‌هایی بر آیین پیشین ماندند.

هدف محوری شاه اسماعیل، یکپارچگی و تمایز ایران در میان دیگر دولت‌های اسلامی بود؛ با این همه، دامنه‌ی پیامدها گسترده شد. نمونه‌هایی از نتایج این دگرگونی:

خصومت دولت‌های سنی با ایران

عثمانیِ قدرتمند در غرب، به رقیب و دشمن جدی ایران بدل شد و جنگ‌های طولانی میان دو امپراتوری درگرفت. در شرق نیز خان‌نشین بخارا به پشتوانه‌ی پایگاه سنی خود، در برابر تقویت نهادهای شیعی ایران صفوی ایستاد.

تحکیم مناسبات سیاسی و تجاری با دولت‌های مسیحی

هم‌زمان با اقتدار عثمانی، دولت‌های اروپایی برای موازنه‌ی قوا، پیوندهای دیپلماتیک و تجاری خود را با ایران تحکیم کردند.

استقرار دولتِ ملیِ شیعی

پس از سده‌ها حکومت بیگانگان، صفویان در آغاز قرن دهم قمری با اتکا به تشیع دوازده‌امامی استقلال سیاسی ایران را احیا کردند و مذهب را به چسب اجتماعی برای پیوند شهروندان بدل ساختند.

رونق ساخت مسجدها و مدارس دینی

پس از تغییر مذهب، ساخت‌وسازهای دینی شتاب گرفت و میراث معماری ماندگار—به‌ویژه در اصفهان—به‌عنوان سرمایه‌ی فرهنگی و تاریخی کشور ثبت شد.

گسترش نگارش و نشر فارسی

پس از سده‌ها چیرگی عربی در نگارش دینی، با رسمی‌شدن تشیع، متون فقهی و آیینی فارسی رواج یافت و دسترسی فارسی‌دانان به منابع دینی آسان‌تر شد.

جمع‌بندی

شاه اسماعیل صفوی را باید آغازگر رسمیِ تشیع در ایران دانست. کوششی که پیش‌تر نیز نشانه‌هایی داشت، در عصر او صورت‌بندی و تثبیت شد؛ با هدف همگون‌سازی مذهبی و تقویت اقتدار مرکزی. این انتخاب، هم پیامدهای سیاسی—از جمله افزایش توان رهبری و بسیج نظامی و نزدیکی به دولت‌های اروپایی—و هم پیامدهای منطقه‌ای—مانند شدت‌یافتن تضاد با همسایگان سنی به‌ویژه عثمانی—به‌دنبال آورد. «دستی بر ایران» با انتشار مقالات تاریخی، می‌کوشد به شناخت دقیق‌تر گذشته یاری رساند.