هر سال در دومین جمعهی مهر، آب و رنگ در هم میپیچد تا یکی از شگفتترین آیینهای ایرانی جان بگیرد. آیین قالیشویان در مشهد اردهال تنها یک مراسم آیینی-مذهبی نیست؛ جشن پیوند، همدلی و باور جمعی است. این رسمِ کهن با حضور هزاران نفر در روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان با شور ویژهای برگزار میشود.
این سنت که یگانه آیین اسلامی کشور بر پایهٔ تقویم خورشیدی است، در سال ۲۰۱۳ در فهرست میراث ایران در یونسکو جای گرفت. امروز مشهد اردهال، افزون بر جایگاه زیارتی، از مهمترین جاهای دیدنی کاشان به شمار میآید و «جمعهٔ قالی» هر سال گردشگران فراوانی را به خود میکشاند. در ادامه برای آشنایی با پیشینه، معنا و روایت تصویری این رسم با دستی بر ایران همقدم شوید.
قالیشویان پلی زنده میان دینداری مردمان، فرهنگ بومی و پیوندهای اجتماعیِ مرکز ایران میسازد.
-علی بلوکباشی
نمایش
مشهد اردهال کجاست؟
مشهد اردهال روستایی است در ۴۲ کیلومتریِ غرب کاشان که هر سال آیینِ کهن قالیشویان در آن برگزار میشود. برای رسیدن به این مقصد، موقعیت مکانیِ زیر را دنبال کنید:
پیشینه تاریخی و اساطیری آیین قالی شویان
به روایت منابع گوناگون، در سدهٔ نخست پس از ظهور اسلام، مردم «چهلحصاران» (نام کهن کاشان) و فین از فشارِ حاکمان به تنگ آمدند. آنان نامهای به محمدباقر (ع)، پنجمین امام شیعه، نوشتند و خواستار فرستادهای شدند تا آموزههای اسلام ناب و امامت را در آن سامان گسترش دهد.
در پیِ این درخواست، امام محمدباقر (ع) فرزند ۳۲ سالهٔ خود را روانه کرد؛ کسی که بعدها به «سلطانعلی» شهرت یافت و نشرِ دانش و معارف دینی را میان مردم آغاز کرد.
با نفوذ روزافزون او در دلها، حکام احساس خطر کردند و توطئه چیدند. «امامزاده» به پیشوایی دینی از نسل دوازده امام گفته میشود و آرامگاه آنان به زیارتگاه بدل میگردد.
سرانجام او را در حال نیایش به شهادت رساندند. با رسیدن خبر به مردم فین، آنان با گرز و چوب به سوی مشهد اردهال روانه شدند. پس از یافتن پیکر، «غُسل» دادند و به خاک سپردند و با چرخاندن چوبها بر فراز سر، خشم خود را از جنایتکاران نشان دادند.
گرچه این سنت دیرینه است، اما هنوز برای بسیاری ناشناخته مانده؛ از جمله به سببِ:
- کمبود اسناد همزمان با رخداد، و
- برگزاری در نقطهای دور از مسیرهای اصلی.
آیین قالی شویان و ریشه شناسی آن
«قالی» یعنی فرش و «شویان» مصدرِ «شُستن» است؛ یعنی آیینِ شستنِ قالی. در این رویداد، شُستوشوی قالی معنایی نمادین دارد و دیگر اجزای مراسم در صحنِ امامزاده انجام میگیرد.
هر سال نزدیک به دو هزار نفر شرکت میکنند. نخست سوگواری و نوحهخوانی برای امامزاده برپا میشود. سپس یکی از قالیهای آستانِ امامزاده علی، فرزند امام محمدباقر (ع)، را به چشمهای در حدود ۱۵۰ متری میبرند تا بشویند؛ قالیای که نمادِ فرشی است که پیکر امامزاده در آن پیچیده شد.
در این بخش، شستنِ قالی، یادمانِ زدودنِ خون شهید از فرش است. همزمان گروهی دیگر با چرخاندن چماقهای چوبی در هوا، ستیز نمادین با قاتلان را بازنمایی میکنند و پشت سر «قالیشوها» راه میافتند. پس از بازگرداندن قالی به آستان، دو گروه در صحن به هم میپیوندند.
دستهٔ گرز و چماق با دویدن به سوی بارگاه و فریادهای آیینی، ادامهٔ نبرد نمادین با ستمگران را تصویر میکنند. این نمایش برخورد واقعی ندارد و جزئی از آیین سوگ است.
ارتباط “قالی شویان” و “مهرگان”
همزمانی برگزاری این آیین با جشن مهرگان، بسیاری را به پیوند میان این دو کشانده است. گفته میشود مهرگان بازماندهٔ نمایشهای بومیِ روایتِ «سیاوش» است و قالیشویان نیز درونمایهٔ آن داستان را حفظ کرده و پس از اسلام، صورت تازهای یافته است.
در گاهشمار کهن ایرانی، هر روزِ ماه نامی دارد و در ماه «مهر»، روز شانزدهم نیز «مهر» است. از این رو، نزدیکی زمانیِ جشن «مهرگان» با قالیشویان، بیسبب نیست.
در نگاه دیگر، این مراسم بخشی از میراث ناملموسِ پیوندخورده با «ستایش تیشتر» و آیینهای «طلب باران» است. اگر چنین باشد، بنای آستان را میتوان در اصل معبدی برای تیشتر انگاشت. برخی نیز ساخت بنا را به سدهٔ هفتم نسبت میدهند.
شایان توجه است که در فرهنگهای بسیار، سوگداشتِ قهرمانان، پیشوایان و اسطورهها جایگاهی بلند دارد. فرهنگ ایرانِ باستان سرشار از چنین پهلوانان و نامداران است و یادبود آنان همواره ارج نهاده شده است.
هفته جار
در گذشته، تعیین روز دقیقِ برپایی آیین به خردجمعیِ ریشسفیدان فین واگذار میشد و سپس باید خبر به آگاهی همگان میرسید.
رسم کهن «جارزدن» همین کار را انجام میداد؛ افرادی موسوم به «جارچی» با فریاد در مکانهای عمومی خبر را اعلام میکردند. آنان یک هفته پیش از مراسم، زمان دقیق قالیشویان را به گوش مردم میرساندند.
اگر هفتهٔ دوم مهر با ایام سوگواری محرم، رمضان یا موالید ائمه تلاقی میکرد، آیین قالیشویان یک روز جلوتر یا عقبتر برگزار میشد و جارچیها این تغییر را اطلاعرسانی میکردند.
میراث فرهنگی ناملموس و منحصر به فرد ایران
تماشای چنین آیینهایی در کنار بازدید از بناهای تاریخی، تجربهای ناب میآفریند. قالیشویان نمونهای کمنظیر از میراث ناملموس ایرانی است که دیدنش ارزش راه را دارد و خاطرهاش سالها در ذهن میماند.
«دستی بر ایران» پیشنهاد میکند پیش از سفر، جاذبههای گردشگری کاشان را مرور کنید تا با آگاهی بیشتر راهی شوید. هنگام انتخاب تور، در هر فصل، میتوانید از آژانس دلخواه بخواهید مشهد اردهال و آستان آن را در برنامه بگنجاند.
پرسشهای متداول دربارهٔ آیین قالیشویان مشهد اردهال
اگر پرسش شما در این بخش نیست، در قسمت دیدگاهها زیر همین مطلب بنویسید؛ با دقت پاسخ میدهیم.
مراسم قالیشویان فین کاشان در چه تاریخی برگزار میشود؟
🗓️ هر سال در دومین جمعهٔ مهر برگزار میشود و تنها آیین مذهبیِ مبتنی بر تقویم خورشیدی است. یک جمعه پیش از آن «جار» و جمعهٔ پس از آن «طوغ» به آیینهای سوگ اختصاص دارد.
چرا چوب و قالی نمادی برای این مراسم هستند؟
🌿 برافراشتن چوب یادآور خونخواهیِ نمادین از قاتلان امامزاده است و شستوشوی قالی، اشارهای به قالی خونین و غسل پیکر مطهر در نهر شاهزاده حسین دارد.
آیین قالیشویان مشهد اردهال چیست؟
💧 مردمان خاوه و دیگر عزاداران، قالیِ آستان را با نوحه به سوی نهر شاهزاده حسین میبرند تا به نشانهٔ غسل و تدفین امامزاده حسین، شسته شود.
چرا برخی مراسم قالیشویان کاشان را بارانخواهی میدانند؟
🌧️ حملِ قالی چون تابوتِ نمادین شهید و پاشیدن آب بر آن، ریشه در آیینهای کهن بارانخواهیِ نواحی کویری دارد که با سوگِ شهادت امامزاده حسین درهم آمیخته و شکل امروزی یافته است.
