جشن شب یلدا در ایران؛ ریشه‌ها و آداب و رسوم

طولانی‌ترین شب سال نزدیک‌ترین بهانه برای پیوند با یک سنت کهن است. شب یلدا در ایران آیینی است که ریشه‌هایش به هزاران سال پیش می‌رسد؛ شبی که در مرز میان تاریکی و سپیده، ایرانیان با گردهمایی، حکایت‌گویی و مهربانی آن را پاس می‌دارند. این آیین امروز تنها یک رسم نیست؛ بخشی از هویت فرهنگی مردم ایران است.

در سال‌های اخیر، یلدا به‌عنوان یکی از پایدارترین آیین‌های بشری در فهرست آثار مرتبط با ایران در یونسکو ثبت شده است. اگر کنجکاوید بدانید این شب چرا همچنان درخشان مانده، چه نمادهایی در آن معنا یافته و ایرانیان چگونه آن را جشن می‌گیرند، در این نوشته از دستی بر ایران همراه باشید.

یلدا تنها یک یادگار باستانی نیست؛ پلی زنده میان دیروز و امروز ایران است که با پیام امید و روشنایی، دوام آورده است.

-محمدجواد مشکور

خاستگاه و پیشینه شب یلدا در ایران

نیاکان ما می‌دانستند که از پسِ یلدا، روزها اندک‌اندک بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود. آنان تاریکی را نماد نیروهای شر می‌پنداشتند؛ بنابراین نخستین روز بعد از یلدا را روز غلبه خورشید و نور بر تیرگی می‌دانستند و همین معنا، انگیزه برگزاری جشن بود.

نام دیگر یلدا، شب چله است؛ زیرا آغاز چله بزرگ زمستان به‌شمار می‌آید. در تقویم‌های کهن ایرانی، این دوره چهل‌روزه از ۲۲ دسامبر تا ۳۰ ژانویه امتداد داشت و باور بر آن بود که چهار روز پایانی این بازه، سردترین ایام زمستان‌اند.

آیین‌ها و رسوم شب یلدا در ایران

در سراسر ایران، قوم‌ها و شهرها هرکدام با شیوه‌های بومی خود این شب را گرامی می‌دارند. خانواده‌ها تا سپیده‌دم گرد هم می‌نشینند و از مصاحبت هم لذت می‌برند. بر پایه باورهای باستانی، نیروهای تاریک در این شب قوی‌ترند؛ از این‌رو مردم با شادی جمعی و روشنایی‌بخشی، از خود و عزیزان‌شان در برابر بدی و بداقبالی نَفْس‌گیر محافظت می‌کردند.

این دورهمی‌ها غالباً در خانه پدربزرگ و مادربزرگ‌ها برپا می‌شود و پذیرایی با میوه، شیرینی، آجیل، چای و دمنوش مرسوم است. پس از شام، بزرگ‌ترها قصه و حکایت نقل می‌کنند؛ شاهنامه‌خوانی و فال حافظ هم از محبوب‌ترین سرگرمی‌های یلداست.

برای تازه‌عروس و دامادها نیز رسم‌های دلنشینی رواج دارد: در بسیاری از مناطق، داماد به خانه نامزد خود هفت‌گونه میوه و هدایا می‌فرستد و گاه خانواده عروس نیز پاسخ محبت را با هدایایی می‌دهند.

از دیگر جلوه‌های یلدا، چراغانی با شمع در خانه و حیاط است؛ رسم کهنی که با وجود برق همچنان با همان حال‌وهوای اصیل خود ادامه دارد و نور گرم شمع را به جمع می‌آورد.

خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها؛ ستاره‌های سفره یلدای ایرانی

از میان خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های مرسوم شب یلدا، موارد زیر رایج‌تر است:

• میوه‌ها: هندوانه، انار، سیب سرخ، گلابی، خرمالو و لبو.

سه میوه نخست جایگاه ویژه‌ای دارند. در روزگار پیش از اسلام و در پیوند با آیین مهر، رنگ سرخ به‌سبب همانندی با سرخی سپیده‌دم نماد خورشید شمرده می‌شد؛ ازاین‌رو میوه‌های سرخ، رکن اصلی سفره یلدا هستند. همچنین در باور عامه آمده است که خوردن هندوانه در این شب، فرد را از تب تابستان و بیماری‌های آن در امان می‌دارد.

• آجیل: ترکیبی از خشکبار مانند پسته، بادام، فندق، کشمش و میوه‌های خشک (انجیر، قیسی، سنجد) به‌همراه تخمه هندوانه و کدو و گندم برشته؛ گاه خام، گاه بوداده یا مخلوطی از هر دو.
• نوشیدنی‌ها: چای، دمنوش‌های گیاهی و شربت‌های سنتی. اگر بارش برف رخ دهد، برفِ شیرین‌شده با شیره انگور نوشیدنی خاطره‌ساز یلدایی است.
• شام: در صورت میسر بودن، سبزی‌پلو با ماهی؛ وگرنه بنا به اقلیم و ذائقه: رشته‌پلو، انارپلو، قیمه‌نثار، کلم‌پلوی شیرازی، کوفته تبریزی، خورشت مرغ ناردون، فسنجان با اردک، آش لبو و آش انار از انتخاب‌های رایج‌اند.

جشن استقبال از زمستان

تنها ایرانیان نیستند که آغاز زمستان را گرامی می‌دارند. در نقاط گوناگون جهان نیز جشن‌هایی مشابه برپا می‌شود؛ از جمله:

• پاکستان، ژاپن، چین، کره، فیلیپین، ویتنام، اسکاتلند، بولیوی، پرو، اکوادور، باهاماس، جامائیکا، کارولینا، ویرجینیا، روسیه و… .

هر ملت، بنا بر سنت‌های بومی خود، با آدابی ویژه به زمستان خوش‌آمد می‌گوید و این شب را جشن می‌گیرد.