معرفی جشن سده؛ زمان، چرایی و نحوه برگزاری آن

در دل زمستان، شعلۀ سنتی دوباره برمی‌خیزد؛ جشن سده، آیینی ریشه‌دار در تاریخ ایران که به کشف آتش و ستایش نور در برابر تاریکی پیوند خورده است. در دهم بهمن، هنگامی که شب طولانی است، آتشی بزرگ افروخته می‌شود؛ نمادی از چیرگی روشنایی و گرما بر سرما و ظلمت. این آیین کهن در سال ۲۰۲۳ به عنوان میراث مشترک ایران و تاجیکستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت جهانی شده است.

روح غالب در جشن سده، همدلی و کارِ جمعی است؛ گردآوری هیزم برای افروختن آتش بزرگ در گذشته نوعی تکلیف دینی و کاری پرفضیلت به شمار می‌آمد و مردم با یاری هم این رسم را زنده نگه می‌داشتند. اگر دنبال آشنایی با تاریخچه، فلسفۀ پیدایش و تصاویر این آیین باشکوه هستید، در ادامه با دستی بر ایران همراه شوید.

یکی جشن کرد آن شب و باده خْوَرد

سده نام آن جشن فرخنده کرد

-شاهنامه فردوسی

وجه تسمیه جشن سده

در روزگار کهن و بر اساس گاه‌شماری ایران باستان، سال به دو پاره «تابستان بزرگ» و «زمستان بزرگ» تقسیم می‌شد. «تابستان بزرگ» هفت ماه، از آغاز فروردین تا پایان مهر ادامه داشت و «زمستان بزرگ» از آبان آغاز می‌شد و پنج ماه تا اسفند امتداد می‌یافت.

با گذشت صد روز از «زمستان بزرگ»، ایرانیان سده را برگزار می‌کردند. باور داشتند در این هنگام تندی سرما فروکش می‌کند؛ پس در دشت و صحرا گرد هم می‌آمدند، انبوهی از خار، خاشاک و هیزم فراهم می‌کردند و شبانگاه آتش می‌افروختند. آتش را جلوه‌ای اهورایی می‌دانستند که بازماندۀ سرما و نمود اهریمن را می‌راند.

روایت دیگری از نام «سده» می‌گوید از روز سده (دهم بهمن) تا برداشت غلات، صد روز فاصله است؛ از این رو «سده» نام گرفته است. با این همه، خاستگاه اصلی این آیین را به کشف آتش نسبت می‌دهند.

چگونگی برگزاری جشن سده

افزون بر افروختن آتش، جشن و سرور و مهمانی‌های بزرگ برپا می‌شد. پس از شعله‌افروزی شبِ سده، گرد سفره می‌نشستند و خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های گوناگون می‌آوردند و تا بامداد، ساز و آواز و رقص ادامه داشت.

بامداد روز پس از جشن، شاعران مدایح خود را در حضور شاه می‌خواندند و پاداش می‌گرفتند؛ همراه با شادباش و تبریک.

در حقیقت، سده نوید رسیدن بهار بود. در ایران، با آغاز این جشن و تا نوروز، بر بلندی‌ها و در دشت‌ها آتش‌ها می‌افروختند.

انجام مراسم سده در میان زرتشتیان و برگزاری آن در کرمان

این آیین تا امروز در میان زرتشتیان زنده است. نخست در مکان‌های عمومی برگزار می‌شود تا همگان بتوانند شرکت کنند و سپس هر خانواده به اندازه توان خود در خانه مراسمی می‌گیرد. غایت این گردهمایی، دیدار، همبستگی و یکپارچگی است.

از نگاه دینی، گردآمدن پیروان آیین مزدیسنا و نیرومند شدن در برابر شر و بدی نیز هدفی مهم است. همکاری در گردآوری هیزم پاداش معنوی فراوان دارد؛ از این رو موبدان در حرکت به سوی پشتهٔ بزرگ (تودهٔ هیزم و خار) دست در دست هم می‌نهند.

جشن سده در میان زرتشتیان کرمان سال‌هاست برپا می‌شود. در گذشته مدتی در «بابا کمال» در هشت کیلومتری شمال‌شرقی کرمان برگزار می‌شد؛ جایگاهی دل‌انگیز در دامنهٔ کوه. امروز این آیین در «باغچهٔ بداغ‌آباد» یا «شاه مهر ایزد» با شکوه برگزار می‌گردد.

هنگام مراسم، موبدان با جامهٔ سپید، لاله‌ای از آتش در دست و با زمزمۀ سرود آتش، سه بار گرد پشته می‌گردند؛ سپس آتش را می‌افروزند و تا خاموشی آن، پایکوبی ادامه می‌یابد.

زرتشتیان در روز سده (دهم بهمن) آش ویژه‌ای می‌پزند که در آن گونه‌های سبزی، حبوبات و گوشت به‌کار می‌رود و تا عصر نیز نانی مخصوص، سرخ‌شده در روغن کنجد، فراهم می‌کنند. این رسم همچنان در کرمان و میان زرتشتیان پابرجاست و افزون بر کرمان، در شهرهایی مانند یزد نیز برگزار می‌شود.

این جشن را در سفرهای خود بیشتر بشناسید

ایران افزون بر آثار فرهنگی ملموس، میراث‌های ناملموس ارزشمندی نیز دارد. سده از همین میراث‌های ناملموس است که در میان زرتشتیان به‌جا مانده و در برخی شهرها هنوز برگزار می‌شود. اگر در زمان برگزاری این آیین در سفر باشید، فرصتی است تا بخشی از میراث فرهنگی کشور را از نزدیک لمس کنید.

چه با تورهای ایران‌گردی و چه به‌صورت فردی، پیش از سفر به شهرها، دربارهٔ میراث فرهنگی همان شهر مطالعه کنید. «دستی بر ایران» با معرفی میراث ایران، شما را به شناخت عمیق‌تر آثار ناملموس فرامی‌خواند.