سفره هفت سین؛ راهنمای جامع اجزا و آداب و رسوم سفره!

یکی از آیین های دیرسال ایرانی در آستانه نوروز، پهن کردن سفره هفت سین است؛ سفره ای که هر جزء آن بار معنایی ویژه ای دارد. این رسم از مهم ترین آداب نوروزی به شمار می رود و برای بسیاری از خانواده ها جایگاهی عاطفی و فرهنگی دارد. اگر می خواهید با پیشینه این سنت، اجزا و تعداد عناصر اصلی آن، علت انتخاب عدد هفت و منطق چیدمان آشنا شوید، تا پایان همراه باشید.

سرگذشت شکل گیری سفره هفت سین

با آنکه تاریخ دقیق آغاز چیدن هفت سین روشن نیست، قدیمی ترین اشاره های مکتوبی که در دست است به حدود سده پانزدهم میلادی بازمی گردد. در این منابع آمده که در نوروز، هفت ماده خوراکی یا نمادین که نامشان با حرف سین آغاز می شد بر سفره می گذاشتند. البته در کنار این هفت مورد، نشانه های دیگری هم قرار می گرفت که بازتابی از باورها و سنت های ایرانی بود.

در نگاه نمادشناسانه، هر یک از این هفت عنصر، یادآور یکی از صفات نیک و مینوی در آیین زرتشتی است که به امشاسپندان نسبت داده می شود. هفت امشاسپند چنین شناخته می شوند:

• بهمن، نمود نیک اندیشی و خرد؛
• اردیبهشت، جلوه راستی و پاکی؛
• شهریور، مظهر فرمانروایی و توان؛
• سپندارمذ، نماد مهر و زمین؛
• خرداد، نشانه کمال و تمامیت؛
• امرداد، رمز جاودانگی و بی مرگی؛ و
• تیر، یادآور باروری و وفور نعمت.

برخی پژوهشگران بر این باورند که در گذشته اصل بر «هفت نماد» بوده نه الزام به حرف سین؛ یعنی سفره ای با هفت نشان از برکت های زمینی در نوروز یا مهرگان می آراستند و آغاز نام ها اهمیت نداشت. حتی در بعضی منابع کهن به سبز کردن هفت نوع دانه در نوروز اشاره شده است.

گاه نیز گفته شده که اصل سفره «هفت میم» بوده؛ مانند مرغ، ماهی، ماست، مویز و… . گروهی دیگر ریشه را «هفت چین» به معنی هفت چیدنی دانسته اند.

اهمیت عدد هفت را نیز به آیین های نوروزی روزگار ساسانی پیوند می دهند. در نوشته های کهن آمده است که هفت دانه بر هفت ستون می کاشتند یا نانی از هفت غله فراهم می کردند؛ از همین رو هفت سین را ادامه همان سنت ها می دانند.

همچنین دو بیتی ای در روزگار معاصر، ریشه را به عهد کیانیان می رساند و از «هفت شین» سخن می گوید:

روز نو در عهد کیان، بر خوان نوروز ایرانیان،
شهد و شیر و شراب و شکر ناب،
شمع و شمشاد و شایه می نهادند آن زمان.

عده ای معتقدند با ورود باورهای اسلامی، شراب از سفره کنار رفت و سرکه جای آن را گرفت و بدین ترتیب هفت شین به هفت سین تبدیل شد. با این حال به دلیل عربی بودن نام بسیاری از اجزای هفت شین و نبودن عناصر اصیلی مانند سمنو در آن، این نظر چندان پذیرفته نشده است.

مواد و نمادهای اصلی هفت سین چیست؟

هفت رکن شناخته شده این سفره که برای هر کدام معنایی اخلاقی یا آیینی قائل می شوند، به این ترتیب است. سپس به دیگر ملحقات سفره اشاره می کنیم:

• سبزه؛ نماد رویش، تازگی و سرزندگی
• سیر؛ نشانه تندرستی و دوری از بیماری
• سیب قرمز؛ نماد سلامت، زندگی و زیبایی
• سمنو؛ یادآور محبت، برکت و روزی
• سنجد؛ نشانه سلامت، زایش و طول عمر
• سرکه؛ نماد شکیبایی و پالایش جسم و جان
• سماق؛ نشانه لطافت و شادابی

گاه به جای یکی از این موارد، سکه را به عنوان نماد دارایی و فراوانی می گذارند. افزون بر هفت عنصر اصلی، اجزای دیگری برای آراستن یا تکمیل سفره به کار می رود:

• آینه و شمعدان؛
• کتاب قرآن، اوستا یا دیوان هایی چون شاهنامه فردوسی و حافظ؛
• تخم مرغ رنگ شده به نشانه زندگی، زاد و ولد و نوسازی؛
• گل سنبل؛
• تنگ ماهی قرمز یا کاسه آب همراه با انار، ترنج و دیگر مرکبات.

درباره ماهی قرمز گفته می شود که الهامی از سال نو چینی است و شاید کمتر از یک قرن است به سفره راه یافته؛ هرچند حوضچه های دریای خزر، دریاچه ارومیه، هامون و رود کارون زیستگاه این ماهی بوده و ایرانیان دیرزمانی است آن را می شناسند. برای تایید آشنایی کهن ایرانیان با ماهی قرمز، به تندیس زرین یافت شده در محوطه باستانی قباد اشاره می شود که به دوره هخامنشی تعلق دارد و در گنجینه آمو دریا نگهداری می شود.

علاوه بر آن، تندیسی نقره ای به سبک تمدن عیلامی متعلق به حدود 600 تا 900 پیش از میلاد نیز کشف شده که این آگاهی دیرینه را نشان می دهد.

در سال های اخیر نقدهایی نسبت به قرار دادن ماهی قرمز بر سفره مطرح شده است. طرفداران حذف آن دلایل زیر را می آورند:

• مرگ تعداد زیادی ماهی قرمز در روزهای پیش از نوروز؛
• سختی نگهداری و ناآگاهی عمومی نسبت به نیازهای این ماهی؛
• رهاسازی در آب های جاری و پیامدهای زیست محیطی آن؛
• ناسازگاری این مرگ و میر با پیام نوروز که بر زایش و شکوفایی تاکید دارد.

معنا و چرایی چیدمان

روح هفت سین، گردهمایی آغاز سال و سپاس از نعمت هایی است که خداوند بخشیده است. در فرهنگ ایران باستان جشن و باهم بودن اهمیت داشت و بر همین پایه، در نوروز خوراکی ها و نمادهایی را بر سفره می گذاشتند که با زندگی روزمره پیوند داشت و بر سلامت و بهزیستی اثر می گذاشت.

دلیل انتخاب عدد هفت

عدد هفت در سنت های ایران کهن، عددی فرخنده و مقدس است و در آیین مهر نیز رد آن دیده می شود. در زبان و فرهنگ کهن ایرانی، هفت با مفهوم امرداد یعنی بی مرگی و جاودانگی نسبت داشت؛ از این رو سفره نوروزی با هفت نشانه کامل می شد.

جایگاه این عدد هنوز هم برای بسیاری از ایرانیان ویژه است و در فرهنگ های دیگر جهان نیز تقدس عدد هفت روایت شده است.

روایتی کوتاه از آیین سمنو پزان

سمنو پزان از رسم های بسیار کهن ایرانی است که ریشه در روزگار باستان دارد. این آیین در آستانه نوروز در نقاط مختلف کشور، به ویژه خراسان، آذربایجان و مازندران برگزار می شد و بوی سمنو خانه ها را پر می کرد. مراحل آماده سازی به طور خلاصه چنین است:

• خیساندن گندم و نگه داشتن چند روزه آن در محیط مناسب تا جوانه بزند؛
• خشک کردن جوانه ها و آرد کردنشان برای تهیه آرد سمنو؛
• آمیختن آرد سمنو با آب و شکر و جوشاندن در دیگ های مسی تا به غلظت دلخواه برسد.

در بسیاری از شهرها سمنو را با نیت روا شدن حاجت ها می پختند. خانواده ها با همراهی همسایه ها و خویشان گرد می آمدند و کار را دسته جمعی پیش می بردند. در بعضی مناطق به باور گشایش بخت، «فال سمنو» نیز می گرفتند.

گاه در کنار سمنو پزان، رسم هایی مانند قربانی و ذکر و دعا هم انجام می شد. این آیین غالبا در آستانه نوروز برگزار می شود، اما در برخی شهرها آن را در ایام فاطمیه و به یاد درگذشت حضرت فاطمه زهرا (س) نیز به جا می آورند.

هفت سین؛ خوان رازآلود ایرانی

چیدن هفت سین یکی از نمودهای روشن فرهنگ ایران باستان است و هر جزء آن روایتی در دل دارد. سال هاست ایرانیان با این سفره به استقبال بهار می روند و آن را نماد نوروز می دانند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می کند با شناخت معناهای نهفته در این سفره، با آداب و رسوم ایرانی عمیق تر آشنا شوید.

سوالات رایج درباره هفت سین

در ادامه چند پرسش و پاسخ برای کامل تر شدن اطلاعات شما آمده است. اگر پرسشی دیگری دارید، در بخش دیدگاه ها مطرح کنید تا پاسخ دهیم.