جنگ‌ های ایران و عثمانی؛ جدول، بررسی علل

از آغاز استقرار صفویان در ایران تا آستانه انقلاب مشروطه، مناسبات ایران و عثمانی بارها رنگ تقابل به خود گرفت. به همین دلیل، نبردهای میان این دو دولت از رخدادهای مهم تاریخ این دوره به شمار می‌آیند. شاهان صفوی چندین نوبت با امپراتوری عثمانی وارد جنگ شدند و تا هنگامی که قدرت عثمانیان رو به افول رفت، این درگیری‌ها ادامه داشت. گاه پیروزی نصیب ایران می‌شد و گاه عثمانیان دست بالا را داشتند.

در مجموع، رویارویی‌های دو سویه چیزی نزدیک به ۳۰۰ سال کش پیدا کرد و دو پادشاهی بارها در میدان جنگ مقابل هم ایستادند. هرچند سلطنت صفویان حدود ۲۳۵ سال دوام آورد، بخشی از نبردهای ایران و عثمانی در دوران حکومت‌های بعدی نیز رخ داد. در ادامه، فهرست نبردهای شاخص در روزگار صفویه را می‌بینید.

برترین نبردهای ایران و عثمانی

این سلسله جنگ‌ها از سده شانزدهم تا نوزدهم میلادی امتداد یافت. نخستین رویارویی در عهد شاه اسماعیل یکم، بنیان‌گذار صفویه رقم خورد و در سوی مقابل، سلطان سلیم بر تخت عثمانی بود. مهم‌ترین نبردهای میان این دو امپراتوری به شرح زیر است:

۱. کارزار چالدران

نخستین درگیری بزرگ میان ایران و عثمانی در عهد صفوی، نبرد چالدران بود که در دشت چالدران در شمال آذربایجان رخ داد. شمار نیروهای قزلباش حدود ۴۰ هزار نفر و سپاه عثمانی نزدیک به ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. برتری عددی و بهره‌گیری گسترده عثمانیان از سلاح‌های آتشین، در کنار کمبود تجهیزات مدرن در سوی ایران، زمینه‌ساز شکست صفویان شد.

در پی این شکست، بخش‌هایی از کردستان ترکیه و سوریه امروزی و نیز نواحی کردستان عراق به تصرف عثمانی درآمد و از ایران جدا ماند. از پیامدهای مهم این واقعه، از دست رفتن بخش‌هایی از کردستان باختری بود. همچنین در بغداد و هرات، تغییرات مذهبی رخ داد و کشمکش‌های سختی میان فرمانروایان صفوی و ساکنان آن نواحی شکل گرفت.

پس از این رویداد، با ضعف دولت صفوی در سال ۱۵۸۷ میلادی، عثمانیان دوباره به مرزهای ایران تاختند. شاه عباس که درگیر نبردهایی در جنوب و شرق کشور بود، صلح را پذیرفت تا فرصت سامان‌دهی ارتشی منظم فراهم شود. سپس او به تجهیز نیروها به سلاح‌های آتشین پرداخت و پیاده‌نظام و سواره‌نظام را آموزش داد تا برای مقابله‌های بعدی آماده شوند.

۲. نبرد ارومیه

یکی دیگر از رویارویی‌های مهم، نبرد ارومیه در سال ۱۶۰۲ میلادی است. شاه عباس در این مقطع قدرت خود را تثبیت کرده بود و توانست بخش‌های زیادی از مناطقِ پیش‌تر از دست رفته به عثمانیان را بازستاند. با این حال، سال بعد سلطان احمد سپاهی ۱۰۰ هزار نفری را به سمت تبریز گسیل کرد. ارتش ایران در حوالی دریاچه ارومیه آماده ضدحمله شد و با نیرویی حدود ۶۲ هزار نفر، پشتیبانی توپخانه و سلاح‌های آتشین، سپاه پرشمار عثمانی را در هم شکست.

در نتیجه این پیروزی، نواحی‌ای مانند بخش‌هایی از کردستان، آذربایجان، موصل، بغداد، تفلیس، باکو و دیاربکر به دست ایرانیان افتاد و دستاوردهای سه دهه عثمانی در سایه دلاوری سپاه صفوی از میان رفت.

۳. رویارویی ۱۶۰۷ میلادی سپاه صفوی با عثمانیان

عثمانیان تا سال ۱۶۰۷ میلادی شکست‌های خود را تاب نیاوردند و بار دیگر، سپاهی به فرماندهی مراد پاشا روانه ایران کردند که آن نیز مغلوب صفویان شد.

نه سال بعد (۱۶۱۶ میلادی) خلیل پاشا با سپاهی دیگر به ایران تاخت. هرچند موفقیت‌هایی محدود به دست آوردند، اما فتح تبریز را از دست دادند و بازگشتند. در ۱۶۲۳ میلادی نیز کوشش نهایی برای بازپس‌گیری بغداد صورت گرفت؛ اما پس از محاصره‌ای طولانی و فرساینده، عثمانیان در برابر مقاومت مدافعان و توان صفویان ناکام ماندند و بخش عمده نیروها به سبب گرسنگی و فرسودگی از میان رفت.

فهرست نبردهای عصر صفوی میان ایران و عثمانی

آخرین نبرد میان صفویان و عثمانی در حدود سال ۱۷۳۰ میلادی رخ داد. از آن پس، برخوردهای نظامی دو کشور به دوره‌های بعدی، مانند افشاریه، زندیه و قاجاریه مربوط می‌شود. در جدول زیر، نام نبردها، سال وقوع و نتیجه هرکدام در دوران صفوی آمده است.

چرایی درگیری‌های ایران و عثمانی

با توجه به شمار زیاد نبردهای میان دولت صفوی و عثمانی، این پرسش پیش می‌آید که ریشه اصلی این تقابل‌ها چه بوده است؟

گروه‌هایی از طوایف ترک ساکن مرزهای شرقی عثمانی، به فرمان شاهان صفوی به تشیع گرایش یافتند. هرگاه با حاکمان سنی عثمانی دچار تنش می‌شدند، هم‌تبارانشان در ایران برای پشتیبانی وارد عمل می‌شدند و همین امر جرقه بسیاری از درگیری‌ها بود.

اختلافات میان دو شاخه از کردهای کردستان که در قلمرو دو کشور می‌زیستند نیز از عوامل دیگر بود؛ مسئله‌ای که دولت‌ها را به صف‌آرایی برای حفظ منافع وادار می‌کرد.

گرچه تضاد مذهبی نقشی پررنگ داشت، اما تنها عامل نبود. میل به توسعه قلمرو، بازپس‌گیری مناطق از دست رفته و جبران شکست‌های پیشین نیز آتش جنگ را شعله‌ور می‌کرد. افزون بر این، دخالت قدرت‌های ثالث همچون روسیه و برخی دولت‌های اروپایی مسیحی در تحریک دو دولت مسلمان بی‌تأثیر نبود. در مجموع، شمار جنگ‌های ایران و عثمانی در عصر صفوی به ۹ نبرد رسید؛ برخی در دو مقطع دنبال شدند و بعضی از یک سلطنت آغاز و در دوره پادشاه بعدی پی گرفته شدند.

جمع‌بندی پایانی

درگیری‌های ایران و عثمانی در عهد صفوی از سال ۱۵۱۴ آغاز شد و تا ۱۷۳۵ میلادی امتداد یافت. برخی نبردها چون چالدران با شکست سخت همراه بود و برخی دیگر در سال‌های پایانی این سلسله به پیروزی یا مصالحه انجامید. «دستی بر ایران» با انتشار مطالب تاریخی، به بازخوانی رویدادهای دوره‌های مختلف می‌پردازد و در این نوشته نیز سیر نبردهای ایران با امپراتوری عثمانی و زمینه‌های آن مرور شد.

سؤالات پرتکرار درباره جنگ‌های ایران و عثمانی در عصر صفوی

پرسش و پاسخ‌های زیر برای افزایش آگاهی شما تهیه شده‌اند. سایر سؤال‌ها را هم در بخش دیدگاه‌ها مطرح کنید تا پاسخ دهیم.

جنگ‌های میان ایران و عثمانی چه مدت طول کشید؟

هرچند صفویان ۲۳۵ سال بر ایران حکم راندند، اما بازه کلی درگیری‌های دو کشور نزدیک به ۳۰۰ سال بود و بارها دو طرف رو در رو شدند.

برترین نبردهای ایران و عثمانی کدام‌اند؟

سه نمونه شاخص عبارت‌اند از: چالدران، ارومیه و رویارویی سال ۱۶۰۷ میلادی.

دلایل اصلی جنگ‌های ایران و عثمانی چه بود؟

از عوامل مهم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلاف طوایف ترکِ شیعه‌شده مرزی با حاکمان عثمانی؛
• تنش میان دو شاخه از کردهای کردستان در قلمرو دو کشور؛
• تعارض مذهبی میان دو امپراتوری؛
• میل به کشورگشایی و بازپس‌گیری مناطق از دست‌رفته؛
• تحریک و دخالت قدرت‌های ثالث مانند روسیه و دولت‌های اروپایی مسیحی.

در دوره صفوی چند نبرد میان ایران و عثمانی رخ داد؟

در عهد صفوی ۹ نبرد ثبت شده است؛ برخی در دو مرحله رخ داد و بعضی از سلطنتی به سلطنت دیگر ادامه یافت.

آخرین جنگ ایران و عثمانی در زمان کدام پادشاه بود؟

در اواخر دوره صفوی، آخرین جنگ حدود سال ۱۷۳۰ میلادی آغاز شد و پس از چند درگیری به سود ایران پایان یافت. پس از آن، برخوردهای دو کشور در دوره‌های افشار، زند و قاجار ادامه یافت و نهایتاً در ۱۸۲۳ میلادی با پیروزی ایران و انعقاد عهدنامه ارزروم خاتمه پیدا کرد.