بازار تاریخی تبریز؛ تاریخچه، نقشه و عکس

آیا می‌دانستید وسیع‌ترین بازار سرپوشیده جهان درست در قلب تبریز قرار دارد؟ جایی که صدای چکش مسگران با عطر ادویه‌ها در هم می‌آمیزد و هر گذرگاهش، قصه‌ای از صدها سال تجارت و فرهنگ ایرانی روایت می‌کند. اینجا بازار تاریخی تبریز است؛ بازاری که در سال ۲۰۱۰ به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد و امروز، یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود.

اگر دنبال سفری هستید که هم شکوه معماری ایرانی را ببینید، هم در دل تاریخ قدم بزنید و هم با بهترین صنایع‌دستی استان آذربایجان شرقی آشنا شوید، این بازار مقصد شماست. در ادامه این مطلب از دستی بر ایران، با تاریخچه شگفت‌انگیز، نقشه دقیق و عکس‌های تماشایی بازار تبریز همراهتان هستیم؛ سفری که شما را درگیر خواهد کرد.

بازار تبریز قلب بازرگانی ایران است؛ جایی که هر حجره، داستانی از ثروت و هنر مردمان این سرزمین را بازگو می‌کند.

-جیمز موریه (دیپلمات انگلیسی)

تبریز شهر صنعتگران چیره‌دست و بازارهای پررونق

تبریز از دیرباز شهری سرآمد در عرصه‌ی صنعت و هنر بود. صنعتگران تبریزی در سده‌های سیزدهم و چهاردهم میلادی در اغلب صنایع روزگار خود فعالیت می‌کردند. صنعت بافندگی در این شهر بسیار شکوفا بود و کارگاه‌های رنگرزی و ریسندگی و بافندگی برپا بودند. بافت قالی و قالیچه در این شهر رونق داشت و سفارش‌هایی از شرق و غرب جهان برای این هنر دست تبریزی‌ها دریافت می‌شد.

ابن‌بطوطه در سفرنامه‌ی خود می‌نویسد: «ختایی زردار، قالی، قالیچه، اطلس، پارچه خز و روپوش از این شهر به شرق و غرب فرستاده می‌شد.»

در سال ۱۲۲۱ میلادی، وقتی سپاه مغول به تبریز حمله‌ور شد، اهالی شهر با مقدار زیادی پارچه‌ی ابریشمی و پول به استقبال آن‌ها رفتند و بدین‌ترتیب، شهر از تاراج و ویرانی نجات یافت.

قرارگرفتن در مسیر جاده‌ی ابریشم، تبریز را به مرکزی برای دادوستد با بازرگانان شرق و غرب جهان تبدیل کرده بود. بازارها هم به‌عنوان شاهرگ‌های اقتصادی شهر در همه‌جای شهر ساخته شده بودند. «اوزون حسن آق قویونلو» قیصریه‌ای ساخته بود که «شاردن» آن را این‌گونه وصف کرده است: «این بازار سرپوشیده و هشت‌گوشه یکی از زیباترین بازارهای مشرق‌زمین به حساب می‌آید.» این بازار که از زیباترین بازارهای تبریز است، در سال ۱۵۸۵ میلادی به دست قشون عثمانی به آتش کشیده شد. قیصریه هنوز جایگاه مهمی در دادوستد کالاهای گران‌بها و جواهرات دارد.

بازار غازان‌خان و بازار ربع رشیدی از دیگر بازارهای معروف این شهر و یادگار دوره‌ی ایلخانیان هستند. این بازارها نمودی از تلاش حکام در ساخت بازار و رونق‌بخشی به اقتصاد تبریز هستند.

در سده‌های بعد نیز با وجود زلزله و نابه‌سامانی‌های سیاسی مانند حمله‌ی مداوم عثمانی‌ها، به‌همت صنعتگران و مردمان تبریز، بازرگانی در تبریز رونق خود را حفظ کرد؛ بازار سرپوشیده‌ی تبریز نمادی از این شکوه اقتصادی است.

موقعیت مکانی بازار تاریخی تبریز کجاست؟

بازار تاریخی تبریز بین خیابان‌های دارایی، شهدا، چای‌کنار، مطهری، فردوسی و جمهوری شهر تبریز واقع شده است. از لوکیشن بازار تاریخی تبریز که در زیر آمده است برای سفر به آن استفاده کنید:

تبریز شهر بناهای وسیع

بازار تبریز وسیع‌ترین بازار ایران به حساب می‌آید. شهر تبریز در گذشته، شهر بناهای وسیع بوده است. دو نمونه‌ی دیگر از این بناها عبارت‌اند از:

• آرامگاه غازان‌خان، حاکم ایلخانی که بزرگ‌ترین گنبد را در جهان اسلام در عصر خودش داشت.
• مسجد علیشاه که یکی از عظیم‌ترین بناهای عصر ایلخانیان است و پس از مسجد دمشق، بزرگ‌ترین مسجد دنیای اسلام آن روز به شمار می‌رفت.

تاریخچه مجموعه بازار تاریخی تبریز

اطلاع دقیقی از زمان ساخت بازار تاریخی تبریز در دست نیست، اما آثاری در این سازه وجود دارد که دیرینگی آن‌ها به عهد سلجوقیان و قرن دوازدهم میلادی بازمی‌گردد. در دوره‌ی صفویان، مجموعه‌ی صادقیه به بازار اضافه شد. این مجموعه شامل راسته‌ی بازار و مسجد بود. در عهد قاجار نیز حرم‌خانه و سربازخانه و ارگی سلطنتی برای سکونت ولیعهد در بخش شرقی بازار ساخته شد.

ازآنجایی‌که شهر تبریز در مسیر اصلی تجارت شرق به غرب و جاده‌ی ابریشم واقع شده است، بازار آن به‌عنوان مرکز اقتصادی شهری بزرگ در سرزمین پررونق پارس، جایگاهی بسیار مهم داشت. در سراسر تاریخ، گردشگران و تاریخ‌نگاران در متون خود ذکر کرده‌اند آنچه همیشه در محبوبیت بازار تبریز نقش داشته است، فراوانی کالاهایی مانند میوه، پارچه‌های باکیفیت، سنگ‌های قیمتی و جواهرات در آن بوده است.

زمانی که مغول‌ها در قرن سیزدهم میلادی بغداد را نابود کردند، تبریز اهمیت بیشتری پیدا کرد. در قرن چهاردهم میلادی، این شهر به‌حدی رونق یافت که مارکوپولو و ابن‌بطوطه از این شهر به‌عنوان یکی از ثروتمندترین مراکز تجاری دنیا یاد کردند. در قرن شانزدهم میلادی و در زمان حکومت صفویان، تبریز به مرکز توجه تبدیل شد و بازار آن نیز نمایانگر اقتصاد کشور بود. ساخت کالاهایی از جنس مس و چرم افزایش یافت. تولید اسلحه و صابون رونق گرفت.

در قرن هفدهم میلادی، زمانی که شاه عباس اول پایتخت را از تبریز به قزوین تغییر داد، بازار این شهر بخشی از اهمیت خود را از دست داد، اما همچنان و تا به امروز در این شهر و همچنین در شمال غربی ایران اهمیت خود را دارد. با وجود مراکز خرید متعدد و دیگر مناطق تجاری در تبریز، هنوز بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند برای خرید مایحتاج خود به بازار بروند.

زلزله‌‌ی ویرانگری که در قرن هجدهم میلادی رخ داد، آسیب بسیاری به این شهر و اقتصاد آن و همچنین به بازار تبریز وارد آورد. در قرن نوزدهم، مجموعه بازار تاریخی تبریز دچار سیل و آسیب‌های بسیاری شد.

همان‌طور که پیش‌تر درباره‌ی بازارهای ایران اشاره کردیم، نباید به بازارها به‌عنوان مراکز خرید سنتی مربوط به ایام قدیم نگاه کرد. این مکان‌ها فراتر از محلی برای خرید مردمان شهر هستند. برای نمونه، بازارها نقش تعیین‌کننده‌ای در سیاست کشور داشته‌اند. آن‌ها در انسجام جنبش‌های دینی و انقلابی و اقتصادی ایران بسیار تأثیرگذار بوده‌‌اند. بازارها جوامع زنده‌ای هستند که زندگی‌های بسیاری در آن‌ها جریان دارد. به همین دلیل است که خانه‌ی مشروطه، محل اجتماع مشروطه‌خواهان در حدود یک قرن پیش، در نزدیکی بازار تبریز قرار داشته است.

در قرن بیستم میلادی که اقتصاد شهر تبریز دوباره رونق گرفت، بازار آن به‌شکل گسترده‌ای بازسازی شد. بازار تاریخی تبریز سهم به‌سزایی در انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی داشت.

نگاهی به بخش‌های مختلف بازار تاریخی تبریز

در اینجا به بخش‌های مختلف بازار تبریز اشاره می‌کنیم. هرکدام از این بخش‌ها خود مجموعه‌ای بزرگ هستند و از چندین کاروان‌سرا، تیم، تیمچه، سرا و سراچه تشکیل شده‌اند. شکل‌گیری تدریجی و درهم‌آمیختن این بخش‌ها موجب شده که از نظر کارایی به هم نزدیک شوند و در نتیجه‌ی آن، بهترین خدمات به مشتریان و بازرگانان ارائه شود. در عین حال، مغازه‌داران محلی نیز می‌توانند محصولات را به بهترین شکل ممکن فراهم آورند، به فروش برسانند و توزیع کنند.

بازار تبریز کامل‌ترین سازمان اجتماعی را در بین بازارهای سنتی ایران دارد و افزون‌بر رونق دادوستد، کارکرد و ارزش اجتماعی نیز دارد.

راسته بلورفروشان بازار تاریخی تبریز

بازار بلورفروشان (قیزبستی) پیش‌تر مکان فروش بهترین وسایل شیشه‌ای ازجمله بلور در سطح تبریز بوده است. تیمچه‌ها و سراهای آن شامل تیمچه‌ی فند فروشان، تیمچه‌ی مظفریه، دالان بادام چی لر، دالان حاج شیخ، دالان میرزا مهدی، سرای میرزا مهدی و سرای گرجیلر (جورجیلر) می‌شود.

راسته حرم‌خانه بازار

تیمچه‌ی سعدیه، تیمچه‌ی هاشمیه، سرای آلمانی‌ها و سرای صاحب دیوان و ساختمان سنگی کلانتری ٨ سابق، بخش‌های تشکیل‌دهنده‌ی راسته‌ی حرم‌خانه هستند.

راسته امیر

میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی‌خان، وزیر شاه سلیمان و نوه‌ی میر آخور شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این بازار را بنا نهاده است. او در زمان ولیعهدی عباس‌میرزای نایب‌السلطنه وارد تبریز شد و با حمایت‌های عباس‌میرزا به سِمَت امیرنظامی رسید.

راسته‌ شیشه‌گرخانه بازار تاریخی تبریز

این بازار در گذشته محل فروش بلور و مصنوعات شیشه‌ای بود؛ اما امروزه در حجره‌های آن لوازم آرایشی و نوشت‌افزار به فروش می‌رسد. این راسته، دو سرا به نام‌های حاج رسول و میرزا علی‌النقی داشت که شهرداری تبریز آن‌ها را خراب کرد و بازار و بوستان شمس تبریزی را به‌جایشان ساخت.

راسته صادقیه بازار تاریخی تبریز

بازار صادقیه از گذشته تا به امروز، محل فروش انواع قالی دست‌بافت تبریز بوده است. حاج رحیم، دالان خونی، سرای بزرگ شاهزاده، سرای دباغایی، سرای دودری، سرای قدیم سیدحسین، سرای کوچک شاهزاده و سرای میانه سیدحسین از سراهای این راسته هستند.

راسته کفاشان بازار

کفش دست‌دوز تبریزی در سراسر کشور پرآوازه است. راسته‌ی کفاشان بازار تبریز جایی برای تولید و عرضه‌ی کفش است. در تیمچه‌ها و سراهای این راسته کارگاه‌های تولید کفش قرار دارند.

از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای بازار کفاشان می‌توان به تیمچه‌ی امید، تیمچه‌ی حاج ابوالقاسم، سرای امید و سرای حاج ابوالقاسم اشاره کرد.

مسجدهای بازار تاریخی تبریز

بازار تبریز ۱۷ مسجد دارد. در این بازار تکیه‌ای وجود ندارد؛ اما عزارداری ماه محرم به‌شکل سنتی در آن برپاست. دسته‌های عزاداری پس از عبور از کوی و برزن، خود را به بازار سنتی می‌رسانند و در تیمچه‌ها و راسته‌ها عزاداری می‌کنند. تیمچه‌ی مظفریه یکی از مکان‌هایی است که در آن مجلس عزا برپا می‌شود.

از معروف‌ترین مساجد بازار می‌توان به مسجد خاله اوغلی، صاحب‌الامر، حاج صفرعلی، قیزیللی، شهیدی، حجت‌الاسلام، سیدتقی، مقبره، دباغ‌خانه، اشراقی، مفیدآقا، صادقیه، ۶۳ ستون و جمعه اشاره کرد.

مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز به نام مسجد جمعه‌ی تبریز نیز شناخته می‌شود و مهم‌ترین مسجد بازار تبریز است. قدمت این بنا به دوره‌ی سلجوقیان بازمی‌گردد. مسجد در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این مسجد در ضلع جنوبی مدرسه‌ی طالبیه و انتهای بازار تبریز قرار گرفته است. این بنا در آغاز تک ایوانی بود و بعدها به دو ایوانی تبدیل شد. در ساخت آن از کاخ فیروزآباد الگو گرفته شده است. مسجد جامع تبریز نیز در زلزله‌ی هولناک تبریز آسیب فراوان دید و سپس، در دوره‌ی قاجار بازسازی شد.

شبستان عظیم مسجد از تاق‌ و گنبدهایی در بالای ستون‌های هشت‌گوش آجری برخوردار است؛ این شبستان کهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد که در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات متنوع و جالبی از کاشی‌کاری‌های معرق، به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن آق قویونلو، ساخته شده و در بخش شمالی آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از کاشی‌کاری‌های برجای‌مانده‌ی آن را دید.

مدارس بازار

از مدارس مذهبی و تاریخی واقع در بازار تاریخی تبریز می‌توان به مدارس طالبیه، جعفریه، اکبریه، صادقیه و حاج صفرعلی اشاره کرد.

حمام‌های بازار تاریخی تبریز

حمام‌ها از مکان‌های خدماتی بسیار ضروری در بازارها به حساب می‌آیند که بیشتر در نزدیکی مساجد یافت می‌شوند. حمام میرزا مهدی در نزدیکی مسجد جامع از حمام‌های زیبای بازار تبریز است. درحال‌حاضر، چهار حمام در این بازار به فعالیت مشغول هستند که به‌دلیل معیارهای بهداشتی اداره‌ی بهداشت، نمی‌توان به دوام فعالیت آن‌ها امیدوار بود.

زورخانه بازار

در بازار تبریز در امتداد بازار دله‌زن بزرگ، پس از چهارسوق صادقیه، زورخانه‌ی تاریخی گرشاسب قرار دارد که درحال‌حاضر به رستوران تبدیل شده است.

تبریز شهر شعر و مشروطه

سفر به تبریز می‌تواند راهی برای آشنایی با تاریخ مقاومت و آزادی‌خواهی ایران‌زمین به‌ویژه در جنبش مشروطه باشد. در کنار تاریخ این شهر، هنر و صنعت پرآوازه‌ی آن نیز چشم‌نواز و کم‌نظیر است. در بازار تاریخی تبریز می‌توان ساعاتی را در دل معماری باشکوه ایرانی گذراند و صنایع بی‌نظیری را دید. گل سرسبد صنایع‌دستی تبریزی که آوازه‌ای جهانی دارد، فرش تبریز است. بازار تبریز بهترین محل برای دیدار با این صنعت دستی ظریف و پرنقش‌ونگار است. فرش‌هایی که گویی پشم و ابریشم آن‌ها به نفس قدسی هنر جان گرفته‌اند و زنده هستند.

اگر به تبریز رفتید و از بازار تبریز دیدن کردید، حتماً به یاد داشته باشید که به چای‌خانه‌های سنتی این بازار نیز بروید. چینش این چای‌خانه‌ها، دکوراسیون آن‌ها، سبک پذیرایی‌شان با چای و قرارداشتن قلیان‌های بلند روی همه‌ی میزها، بسیار تماشایی هستند. قلیان در چای‌خانه‌های سنتی چیز جدیدی نیست که برای خوشایند نسل جوان یا تفریح آن‌ها به این چای‌خانه‌ها اضافه شده باشد؛ بلکه از گذشته‌های دور در این مغازه‌ها وجود داشته و مشتریان این چای‌خانه‌ها در بازار تاریخی تبریز، قلیان خود را با استفاده از تنباکوی اصیل ایرانی چاق می‌کرده‌اند.