خانه افتخارالاسلام طباطبایی بروجرد؛ معماری قاجاری در قلب لرستان

در میان بافت قدیمی و اصیل شهر بروجرد، جایی که خانه‌های خشتی و آجری هنوز از روزگار دور حکایت می‌کنند، عمارتی باشکوه به نام خانه افتخارالاسلام طباطبایی بروجرد خودنمایی می‌کند. این خانه یکی از چشمگیرترین نمونه‌های معماری قاجاری در لرستان و از جاذبه‌های مهم شهر بروجرد به شمار می‌آید؛ بنایی با حیاطی در مرکز، ارسی‌های رنگارنگ و گچ‌بری‌های ظریف که همچنان حال‌وهوای زندگی در قرن نوزدهم را در فضای خود حفظ کرده است.

قدم‌زدن در این خانه، عبور آرام از میان نور، رنگ، چوب و کاشی است؛ تجربه‌ای دلنشین برای علاقه‌مندان تاریخ و مسافران فرهنگی که دوست دارند در سفری آرام، با روح معماری اصیل ایرانی از نزدیک روبه‌رو شوند.

در خانه‌های اعیان‌نشین بروجرد، مانند خانه افتخارالاسلام، شکوه و سادگی هم‌زمان حضور دارند؛ گچ‌بری‌ها باوقار و فروتن‌اند و فضا به جای خودنمایی، حس سکون و آرامش را به ساکنان هدیه می‌دهد.

-حسین سلطان‌زاده (پژوهشگر معماری)

آدرس و موقعیت خانه افتخارالاسلام طباطبایی در بروجرد

این خانه در محله تاریخی صوفیان، در خیابان بحرالعلوم و کوچه طباطبایی شهر بروجرد قرار گرفته است. از نظر دسترسی شهری، بنایی شاخص در میان جاذبه‌های تاریخی بروجرد به شمار می‌رود و پیدا کردن آن برای مسافران بسیار ساده است. فاصله خانه تا میدان قیام بروجرد فقط چند دقیقه پیاده‌روی است و گردشگران می‌توانند از مسیر خیابان صفا وارد بافت قدیمی شهر شده و به این عمارت برسند.

بازدیدکنندگان معمولاً خانه افتخارالاسلام را در کنار دیگر بناهای تاریخی همچون مسجد جامع بروجرد و خانه آقابزرگ طباطبایی در قالب یک مسیر گردشگری واحد می‌بینند. هرچند این خانه در قلب بافت تاریخی قرار دارد، اما با وجود گذشت بیش از ۱۵۰ سال از ساخت آن، ساختار کلی و شاکله اصلی بنا همچنان حفظ شده است.

راهنمای بازدید و ساعات امکان ورود به خانه افتخارالاسلام

زمان بازدید از این عمارت معمولاً از ساعت ۸ صبح تا ۶ عصر است و در بسیاری از تعطیلات رسمی نیز برای گردشگران باز است. ورود برای همگان آزاد است؛ با این حال، برای بازدیدهای گروهی و تورهای سازمان‌یافته، هماهنگی قبلی با اداره میراث فرهنگی شهرستان بروجرد توصیه می‌شود.

سرگذشت خانه و آشنایی با بانی ساخت آن

ساخت این خانه به اواخر دوران قاجار و حدود سال ۱۲۹۵ هجری قمری بازمی‌گردد. بنای آن به دستور حاج میرزا محمدمهدی طباطبایی، مشهور به افتخارالاسلام، از روحانیون بانفوذ و چهره‌های سرشناس بروجرد، آغاز شد. او علاوه بر جایگاه مذهبی، در آبادانی شهر و ساخت‌وسازهای ماندگار نقش مهمی داشته است.

در دوره پهلوی اول، بخش‌هایی از ساختمان در اثر گذر زمان و تغییر کاربری‌ها آسیب دید؛ اما بعدها با پیگیری و تلاش اداره میراث فرهنگی استان لرستان مرمت شد و امروزه به‌عنوان یکی از آثار ثبت‌شده ملی ایران شناخته می‌شود.

سبک ساخت و جزئیات معماری خانه افتخارالاسلام طباطبایی

معماری خانه افتخارالاسلام، نمونه‌ای گویا از خانه‌های اعیان‌نشین قاجاری در غرب کشور است؛ بنایی درون‌گرا با حیاطی در مرکز و اتاق‌هایی که گرداگرد آن شکل گرفته‌اند و پیوندی تنگاتنگ میان فضای باز و فضاهای داخلی ایجاد می‌کنند.

چهره بیرونی و ظاهر بنا

نمای خارجی بنا، ساده و آجرچین است؛ اما به‌محض ورود، با دنیایی از تزئینات چشم‌نواز روبه‌رو می‌شوید؛ از گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌ها گرفته تا ارسی‌های چوبی با شیشه‌های رنگین. سردر ورودی خانه با قوس نیم‌دایره و ردیفی از کاشی‌های فیروزه‌ای آذین شده که آرامش و وقار معماری ایرانی را تداعی می‌کند.

حیاط میانی و فضای باز خانه

در میانه حیاط، حوضی سنگی با آب‌نما و باغچه‌هایی کوچک دیده می‌شود که انعکاس نور از سطح آب بر دیوارها و ایوان‌ها، فضایی شاعرانه و دلپذیر می‌آفریند. در روزهای گرم تابستان، این حیاط محل گردهمایی اعضای خانواده و پذیرایی از مهمانان بوده و نقش قلب تپنده خانه را بر عهده داشته است.

معرفی اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری

اتاق‌های واقع در ضلع شمالی و جنوبی خانه به صورت سه‌دری و پنج‌دری طراحی شده‌اند. ارسی‌های چوبی با شیشه‌های رنگین، نور خورشید را به شکلی فیلترشده و رنگارنگ به داخل اتاق‌ها هدایت می‌کنند. این شیشه‌ها علاوه بر زیبایی، از شدت نور و گرمای مستقیم جلوگیری کرده و شرایط محیطی مطبوع‌تری را فراهم می‌ساختند.

تالار شاه‌نشین و فضای پذیرایی اصلی

تالار اصلی خانه که به «شاه‌نشین» معروف است، محل برگزاری مهمانی‌های رسمی، دیدارهای مهم و گردهمایی‌های خانوادگی بوده است. سقف بلند با نقاشی‌های رنگ روغن و گچ‌بری‌های هندسی و گیاهی، از شاخص‌ترین بخش‌های تزئینی در این تالار به‌شمار می‌آید و جلوه‌ای ویژه به فضا می‌بخشد.

مواد و مصالح استفاده‌شده در ساختمان

در ساخت این عمارت از مصالح بومی منطقه مانند خشت، آجر، چوب و گچ بهره گرفته شده است. آجرچینی منظم در دیوارها و ستون‌های ایوان، مهارت استادکاران بروجردی را نشان می‌دهد. چوب درختان گردو و چنار برای درها، پنجره‌ها و ارسی‌ها به کار رفته و با وجود گذشت سالیان طولانی، بخش زیادی از این عناصر چوبی هنوز استحکام و زیبایی خود را حفظ کرده‌اند.

آرایه‌های درونی و هنرهای تزیینی بنا

ظرافت تزئینات داخلی، یکی از مهم‌ترین دلایل شهرت خانه افتخارالاسلام طباطبایی است. سقف‌های چوبی منبت‌کاری‌شده، گچ‌بری‌های برجسته با طرح‌های اسلیمی و نقش‌های گل و مرغ، جلوه‌گر سلیقه و هنر معماران دوره قاجار است. در بخش شاه‌نشین، نقاشی‌های دیواری با رنگ‌های گیاهی بر بستر گچ اجرا شده‌اند و برخی از آن‌ها صحنه‌هایی برگرفته از متون ادبی کلاسیک مانند گلستان و بوستان سعدی را روایت می‌کنند.

کارکرد امروزی خانه افتخارالاسلام طباطبایی در بروجرد

امروزه این خانه زیر نظر اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان اداره می‌شود و به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین جاهای دیدنی بروجرد مورد توجه گردشگران ایرانی و خارجی قرار دارد. بخشی از فضای داخلی خانه به نمایشگاه دائمی عکس‌ها، اسناد تاریخی و نمادهایی از تاریخ بروجرد اختصاص یافته و در ایام نوروز و فصل تابستان نیز به عنوان پایگاه فعال گردشگری فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اقدامات مرمتی و شرایط کنونی خانه

در سال‌های اخیر، گروهی از متخصصان و کارشناسان میراث فرهنگی در چند مرحله به مرمت دیوارها، سقف‌های چوبی و استحکام‌بخشی اجزای مختلف خانه پرداخته‌اند. سیستم دفع آب‌های سطحی حیاط اصلاح شده و ایوان‌ها و بخش‌هایی از نمای بنا بازسازی شده است تا روند فرسایش و تخریب آهسته‌تر شود. طرح‌هایی نیز برای تبدیل این خانه به «خانه گردشگری و موزه مردم‌شناسی بروجرد» در دست بررسی قرار دارد تا علاوه بر حفاظت از بنا، نقش آن در معرفی فرهنگ و تاریخ منطقه پررنگ‌تر شود.

جاذبه‌ها و دیدنی‌های نزدیک به خانه افتخارالاسلام

• مسجد جامع بروجرد؛ از کهن‌ترین و مهم‌ترین مساجد غرب ایران با معماری ارزشمند سلجوقی
• بازار سنتی بروجرد؛ بازاری زنده با حجره‌های قدیمی، صنایع‌دستی و حال‌وهوای اصیل شهری
• خانه آقابزرگ طباطبایی؛ از دیگر عمارت‌های زیبای قاجاری در بروجرد با سبک معماری مشابه
• حمام تاریخی بروجرد؛ یادگاری از شیوه زندگی و فرهنگ عمومی مردم در گذشته‌های نه‌چندان دور

خانه افتخارالاسلام بروجرد؛ یادگار درخشان عصر قاجار در لرستان

گشت‌وگذار در این خانه تاریخی، شبیه سفری کوتاه در زمان است. خانه افتخارالاسلام بروجرد یادآور روزگاری است که هنر، باورهای دینی و اصالت زندگی ایرانی در کنار هم، تعریف روشنی از زیست روزمره ارائه می‌کردند. اگر به دنبال مقصدی آرام، فرهنگی و متفاوت در لرستان هستید، بازدید از این خانه را در برنامه سفر خود قرار دهید. دستی بر ایران شما را به دیدن این گنجینه قاجاری دعوت می‌کند؛ جایی که هر آجر، هر پنجره و هر ارسی، داستانی از گذشته پرشکوه ایران را روایت می‌کند.